w. 7meo … Caesare – mowa o Germaniku Cezarze, synu Druzusa, który w czasach Augusta przetłumaczył dzieła Aratosana łacinę; Phaenomena dochowały się w całości, z Prognostyków zaś tylko kilka fragmentów.
w. 8Hispano – nie mamy wiadomości o Hiszpanie, który by pracował nad łacińskimi Arateami w XVI w.; może chodziło autorowi o Gajusza Juliusza Hygina (I w. przed Chr. – I w. po Chr.), któremu przypisuje się hiszpańskie pochodzenie. Jest on autorem dzieła De astronomia, opartego na komentarzach do Aratosa i wydawanego parokrotnie wśród Arateów.
doctore Britanno – mowa o Angliku Michaelu Allenie, który w 1561 r. wydał drukiem w Paryżu łacińskie tłumaczenie Aratosa.
w. 9Sauromata – mowa o Janie Kochanowskim.
Ad lectorem benevolum
1duobus summis atque eloquentissimis viris conversus – chodzi o tłumaczenia Cycerona i Germanika.
2Avieni interpretatio – jedyne dochowane w całości starożytne tłumaczenie dzieła Aratosa na łacinę sporządził Rufus Festus Avienus (IV w. po Chr.); wartość poetycka dzieła jest rzeczywiście niewielka.
3suo … lari – do swojego domu (Lar, -is – bóstwo domowe).
4γνήσιον (gr.) – to co własne, autentyczne.
5ut Eusebius testatur – właściwie: św. Hieronim (IV–V w. po Chr.)w dodatkach do Kroniki kościelnejEuzebiusza z Cezarei (III–IV w. ); w krótkiej notce o życiu Lukrecjusza wspomina o księgach De natura rerum, „quos postea Cicero emendavit”.
6neminem … nasci sapientem sed fieri – Seneca, De ira II 10, 6.
7ipso Cicerone teste – zob. Cicero, De natura deorum II 41, 104: [Balbus do Cycerona:] „Utar … carminibus Arateis, quae a te admodum adulescentulo conversa ita me delectant”.
Ad amplissimum virum Ioannem Samoscium
Tyt.Ioannem Samoscium – Jan Zamoyski (1542–1605), kanclerz wielki koronny (od 1578), później hetman wielki koronny (od 1581), wykształcony w Padwie, gdzie być może zaczęła się znajomość z Kochanowskim, odnowiona w kancelarii królewskiej i podtrzymywana do końca życia przez poetę, który dedykował Zamoyskiemu kilka utworów (m.in. Odprawę posłów greckich).
w. 5Ausonio … versu – po łacinie.
w. 15altum … Nerea – szerokie morze; nazwa od Nereusza, starca morskiego, ojca 50 nimf morskich.
w. 42-43Pan … tuus – bohater utworu Pan Zamchanus, który Kochanowski ofiarował Zamoyskiemu w 1578 r. przy okazji wizyty króla Stefana Batorego w dobrach kanclerza.
w. 44Permessi … ad flumina – przy rzece Permessos wypływającej z Helikonu, siedziby Muz.
w. 46Non omnes … a diis ferre omnia possunt – parafraza zwrotu non omnia possumus omnes (Verg. Bucol.iVIII 83).
Aratus
w. 1Ab Iove – Kochanowski nie przyjął lekcji Nideckiego z II wydania Fragmentów Cycerona: „A Iove”. Wydawca uzasadniał ją błyskotliwie: w niektórych rękopisach De legibus, w którym to dziele Cyceron zacytował sam siebie, znalazła się lekcja: „Maiore”; miała ona powstać z połączenia litery M oznaczającej Marka rozpoczynającego wypowiedź z następującym tuż potem tekstem; taka pomyłka kopisty byłaby niemożliwa, gdyby tekst brzmiał „Ab Iove”.
w. 6quin etiam patre illo dicimur orti – tłumaczenie greckiego fragmentu, który św. Paweł zacytował w mowie na Areopagu w Atenach (Dz 17, 28): „Jesteśmy bowiem z Jego rodu”. Jest to jedyny fragment autora pogańskiego cytowany w Nowym Testamencie.
w. 30Arcti … geminae – dwa niedźwiedzie (gwiazdozbiory Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy). Są to umieszczone na niebie przez Zeusa dwie nimfy, Adrastea i Io, które opiekowały się nim jako dzieckiem na Krecie.
w. 31Plaustra – Wozy (inna nazwa Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy).
w. 36Cressa de tellure – z ziemi kreteńskiej, w której małego Zeusa umieściła Rea, by ukryć go przed Kronosem, pożerającym własne dzieci.
w. 38Dictaeo … antro – w jaskini Dikte na górze Ajgejskiej, gdzie ukryto Zeusa.
w. 39Curetes – Kureci, uzbrojeni towarzysze króla, którzy krzykiem i uderzaniem włóczniami o tarcze zagłuszali płacz małego Zeusa, aby nie usłyszał go Kronos.
w. 40Cynosura – dosł. gr. „psi ogon”, od trzech gwiazd tworzących zakręcony ogon Małej Niedźwiedzicy, z których jedna to Gwiazda Polarna.
w. 41Helice (gr. Helike – spirala, zwój) – Wielka Niedźwiedzica, zwana tak dlatego, że obraca się wokół bieguna nieba północnego.
w. 43septem … Triones – inna nazwa Małej Niedźwiedzicy składającej się z siedmiu gwiazd, w których widziano woły orzące rolę.
w. 54Draco – gwiazdozbiór Smoka, najlepiej widoczny w lipcu.
w. 74Attingens – tu: niedaleki, przyległy (do głowy Smoka).
w. 78Engonasin – gr. „klęczący”, łac. Nixus, pol. Klęczeń (J. Kochanowski, Phaenomena); gwiazdozbiór znany dziś pod imieniem Herkulesa.
dicunt – Kochanowski odmiennie niż Nidecki, u którego lekcja vocitant.
w. 81Corona – Korona Północy, gwiazdozbiór widoczny w czerwcu i lipcu.
w. 82veteres Bacchus non inficiatus amores – Korona Północy to diadem zrobiony przez Hefajstosa, który Dionizos podarował Ariadnie jako prezent ślubny; wziął za żonę Ariadnę porzuconą przez Tezeusza na wyspie Naksos.
w. 84prolapsi – klęczącego; mowa o gwiazdozbiorze Herkulesa.
w. 86Anguitenentis – Wężownika; gwiazdozbiór ten ma przedstawiać lekarza (Aklepiosa?) umieszczonego wśród gwiazd przez Zeusa na żądanie Hadesa, który skarżył się, że sztuka uzdrawiania przynosi mu szkody.
w. 97Nepai – Skorpiona, zwanego przez J. Kochanowskiego w Phaenomenach Niedźwiadkiem.
w. 103Chelas – kleszcze Skorpiona tworzące gwiazdozbiór Wagi.
w. 106Arctophylax … Bootes – gwiazdozbiór Wolarza, który zawiera najjaśniejszą gwiazdę północnego nieba, Arktura (w. 110).
w. 109tenetur – stosownie do sensu greckiego oryginału, zamiast, jak u Nideckiego i innych ówczesnych wydawców, videtur; poprawkę tę (odrzuconą przez większość edytorów współczesnych) przypisywano niesłusznie H. Grocjuszowi.
w. 111porro fertur – koniektura J. Kochanowskiego, zamiast powszechnie przyjętej (także przez Nideckiego) lekcji profert. Po poprawce Kochanowskiego wers jest pełnym heksametrem, a asumpt do takiej ingerencji w tekst mogły dawać rękopiśmienne warianty profertur.
w. 112Spicum … tenens … Virgo – dzierżąca Kłos Panna; gwiazdozbiór ten należy do 12 znaków Zodiaku.
w. 113Astraei … propago – potomstwo Astrajosa, czyli Astrea (Dike), bogini sprawiedliwości żyjąca w złotym wieku; gdy w następnych epokach zaczęto popełniać coraz więcej nieprawości, opuściła ziemię i stała się gwiezdną Panną.
w. 158hac parte – koniektura Kochanowskiego, w miejsce przyjętej przez wszystkich (także przez Nideckiego) lekcji in parte. Powodem zmiany była chęć oddania sensu greckiego tekstu.
w. 161-166Mowa o drugiej pod względem jasności gwieździe w konstelacji Panny, zwanej po grecku Protrygeter, po łacinie Vindemiator (pol. Winogrodnik).
w. 170At natos – przyjęta propozycja Nideckiego, który nie wprowadził jej jednak do tekstu, gdzie zachował przyjęte Et natos, lecz pozostawił w Notach.
w. 172iaciens – poprawka powszechnie przyjętej lekcji quatiens. Kochanowski zbanalizował tekst kierując się greckim oryginałem.
w. 175Cleonaeum … Leonem – lew kleonejski (od Kleonaj niedaleko Nemei) zabity przez Heraklesa w ramach 12 prac dla króla Myken Eurysteusa; utożsamiany z Lwem – znakiem Zodiaku.
w. 176Etesiae – sezonowe wiatry letnie wiejące z północy we wschodniej części Morza Śródziemnego.
w. 181-182Caprae … Hoedorumque – Koza (Capra, dziś Capella) to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Woźnicy (Auriga), utożsamiana z Amalteją, nimfą przedstawianą niekiedy jako koza, która wykarmiła mlekiem Zeusa. Hoedi (Koziołki) – dwie inne gwiazdy w tym znaku.
w. 189Oleniam – nimfa Amalteja miała być, wedle pewnych wersji mitu, córką Olenosa, z którym wiąże się też nazwa miasta w Etolii.
w. 193W De natura deorum Cyceron, cytując swój przekład Aratosa, przytacza dwa fragmenty tu zajmujące ww. 190–191 i 194, stawiając pomiędzy nimi słowa cuius sub pedibus. Nidecki uznał, że są one początkiem heksametru i należy je włączyć do tekstu. Kochanowski nie poszedł za tą sugestią i przetłumaczył tekst grecki w ww. 192–193.
w. 194connixus – Kochanowski przyjął koniekturę Lambinusa (1566), wbrew powszechnie przyjmowanej, także przez Nideckiego, lekcji connexus.
w. 199Hyadas – Hyady (Dżdżownice), grupa ok. 300 gwiazd w konstelacji Byka, nazwanych na cześć nimf opłakujących swego brata Hyasa; były siostrami Plejad, również zamienionymi w gwiazdy. Wzejście Hyad w maju zapowiadało wiosenne deszcze.
w. 201stella una ligat – gwiazdozbiory Byka i Woźnicy łączy gwiazda Elnath (beta Tauri).
w. 205Iasidae Cephei – Jazydy Kefeusa, króla Etiopii, męża Kasjopei i ojca Andromedy; pierwsza z nich rywalizowała z nimfami pod względem urody, za co Posejdon zesłał potwora na kraj Kefeusa. Ten, by odwrócić nieszczęście, musiał oddać na ofiarę swą córkę Andromedę; na szczęście uratował ją Perseusz. Wszyscy bohaterowie tego mitu zostali przeniesieni na firmament niebieski, tworząc sąsiadujące ze sobą gwiazdozbiory północne.
w. 213Cassiopeia – konstelacja nieba północnego składająca się – wbrew temu, co napisał Aratos – z gwiazd co najmniej średniej jasności.
w. 220Andromede fugiens – Kochanowski poszedł tu za sugestią Nideckiego zapisaną w Notach (w tekście, jak we wszystkich wcześniejszych edycjach, Patrycy ma Andromeda aufugiens); taką lekcję podają też niektóre rękopisy De natura deorum, z którego to dzieła pochodzi fragment, oraz edycja Lambinusa z 1566 r.
w. 226Equus – gwiazdozbiór Pegaza (skrzydlatego konia), widoczny jesienią.
w. 227stella iungens – gwiazda łącząca Pegaza i Andromedę nazywa się Alpheratz lub Sirrah; wraz z trzema innymi gwiazdami tworzy tzw. Wielki Kwadrat Pegaza.
w. 238-239Heliconis vertice … produxisse novum fontem – Pegaz uderzył kopytem w górę Helikon w Beocji, siedzibę Muz, i spowodował wytryśnięcie źródła Hippokrene, dającego natchnienie poetom.
w. 245Thespia rura – wsie beockie (od nazwy miasta Thespiai).
w. 247Aries – gwiazdozbiór Barana, położony między Andromedą a Bykiem. Znajdował się w nim tzw. punkt Barana, przecięcie ekliptyki i równika (obecnie w konstelacji Ryb); przejście Słońca przez to miejsce oznaczało równonoc wiosenną na półkuli północnej.
w. 253hunc – we wszystkich rękopisach hinc; Kochanowski przyjął propozycję Nideckiego omówioną i zapisaną w Notach (nie w tekście zasadniczym!).
w. 254Hic – w innych edycjach Iam lub Ima;Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego, cenionej do dziś przez wydawców: Nam.
coeli mediam partem terit – przez gwiazdozbiór Barana przebiega równik niebieski.
w. 254-255hic ubi Chelae/ Extremae et balteus convertitur Orionis – w rękopisach: ut prius illae/ Chelae cum pectus quod cernitur Orionis – lekcja zupełnie zepsuta, niezgodna z tekstem greckim. Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego: ut prius illae/ Chelae, tum baltheus qui cernitur Orionis, lecz przetłumaczył tekst grecki na nowo.
w. 256sub corpore – we wszystkich rękopisach i wydaniach: sub pectore; Kochanowski zmienił ze względu na sens: gwiazdozbiór Trójkąta znajduje się nie pod piersią Andromedy, lecz pod całym tym znakiem.
w. 257Deltoton – gwiazdozbiór Trójkąta na niebie północnym.
w. 260namque est minor illis – poprawka w stosunku do większości rękopisów i edycji (także Nideckiego), gdzie lekcja jawnie błędna: nam non minor illis. Poprawny tekst przyjął za jednym z rękopisów i uzasadnił A. Turnebus (Adversaria, 1564), a na marginesie edycji odnotował Lambinus (1566).
w. 263vehementius illo – inne edycje ille lub illi; lekcję przyjętą przez Kochanowskiego poleca w Notach Nidecki jako starą (vetus lectio) i zgodną z sensem tekstu greckiego.
w. 264prolabitur ante – zamiast powszechnie spotykanego w rękopisach praelabitur ante; Nidecki w Notachwyjaśniał, że lekcja prolabitur wynika z chęci uniknięcia niezręczności: „Quid enim est enim praelabi nisi ante labi?”. Lekcja przyjęta przez Kochanowskiego znalazła się w edycji Lambinusa (1566).
w. 266-267Miejsce zepsute w przekazach, różnie naprawiane przez wydawców. Kochanowski wprowadzał lekcje uzgadniające tłumaczenie łacińskie z tekstem greckim: caudis zamiast e caudis; quasi inesse zamiast velut esse lub velut aere; visuntur zamiast dicuntur lub dices aut. Mowa o łączących ogony dwóch Ryb pasach, zbiegających się w gwieździe nazwanej Węzeł (Nodus).
w. 269Quem – zamiast Quam; zaimek w rodzaju męskim odnosi się do nodum. Kochanowski skorzystał z sugestii Nideckiego w Notach.
w. 270quaesere – ta stara forma czasownika jest bardziej prawdopodobna – według Nideckiego wykładającego swe zdanie w Notach – niż quaerere spotykane w edycjach, bowiem tłumaczy się błędną lekcją rękopisów: si qua exere perges.
Przypis: 1
KOMENTARZ (oprac. Janusz Gruchała)
Aratus loquitur
w. 7 meo … Caesare – mowa o Germaniku Cezarze, synu Druzusa, który w czasach Augusta przetłumaczył dzieła Aratosa na łacinę; Phaenomena dochowały się w całości, z Prognostyków zaś tylko kilka fragmentów.
w. 8 Hispano – nie mamy wiadomości o Hiszpanie, który by pracował nad łacińskimi Arateami w XVI w.; może chodziło autorowi o Gajusza Juliusza Hygina (I w. przed Chr. – I w. po Chr.), któremu przypisuje się hiszpańskie pochodzenie. Jest on autorem dzieła De astronomia, opartego na komentarzach do Aratosa i wydawanego parokrotnie wśród Arateów.
doctore Britanno – mowa o Angliku Michaelu Allenie, który w 1561 r. wydał drukiem w Paryżu łacińskie tłumaczenie Aratosa.
w. 9 Sauromata – mowa o Janie Kochanowskim.
Ad lectorem benevolum
1 duobus summis atque eloquentissimis viris conversus – chodzi o tłumaczenia Cycerona i Germanika.
2 Avieni interpretatio – jedyne dochowane w całości starożytne tłumaczenie dzieła Aratosa na łacinę sporządził Rufus Festus Avienus (IV w. po Chr.); wartość poetycka dzieła jest rzeczywiście niewielka.
3 suo … lari – do swojego domu (Lar, -is – bóstwo domowe).
4 γνήσιον (gr.) – to co własne, autentyczne.
5 ut Eusebius testatur – właściwie: św. Hieronim (IV–V w. po Chr.) w dodatkach do Kroniki kościelnej Euzebiusza z Cezarei (III–IV w. ); w krótkiej notce o życiu Lukrecjusza wspomina o księgach De natura rerum, „quos postea Cicero emendavit”.
6 neminem … nasci sapientem sed fieri – Seneca, De ira II 10, 6.
7 ipso Cicerone teste – zob. Cicero, De natura deorum II 41, 104: [Balbus do Cycerona:] „Utar … carminibus Arateis, quae a te admodum adulescentulo conversa ita me delectant”.
Ad amplissimum virum Ioannem Samoscium
Tyt. Ioannem Samoscium – Jan Zamoyski (1542–1605), kanclerz wielki koronny (od 1578), później hetman wielki koronny (od 1581), wykształcony w Padwie, gdzie być może zaczęła się znajomość z Kochanowskim, odnowiona w kancelarii królewskiej i podtrzymywana do końca życia przez poetę, który dedykował Zamoyskiemu kilka utworów (m.in. Odprawę posłów greckich).
w. 5 Ausonio … versu – po łacinie.
w. 15 altum … Nerea – szerokie morze; nazwa od Nereusza, starca morskiego, ojca 50 nimf morskich.
w. 42-43 Pan … tuus – bohater utworu Pan Zamchanus, który Kochanowski ofiarował Zamoyskiemu w 1578 r. przy okazji wizyty króla Stefana Batorego w dobrach kanclerza.
w. 44 Permessi … ad flumina – przy rzece Permessos wypływającej z Helikonu, siedziby Muz.
w. 46 Non omnes … a diis ferre omnia possunt – parafraza zwrotu non omnia possumus omnes (Verg. Bucol.i VIII 83).
Aratus
w. 1 Ab Iove – Kochanowski nie przyjął lekcji Nideckiego z II wydania Fragmentów Cycerona: „A Iove”. Wydawca uzasadniał ją błyskotliwie: w niektórych rękopisach De legibus, w którym to dziele Cyceron zacytował sam siebie, znalazła się lekcja: „Maiore”; miała ona powstać z połączenia litery M oznaczającej Marka rozpoczynającego wypowiedź z następującym tuż potem tekstem; taka pomyłka kopisty byłaby niemożliwa, gdyby tekst brzmiał „Ab Iove”.
w. 6 quin etiam patre illo dicimur orti – tłumaczenie greckiego fragmentu, który św. Paweł zacytował w mowie na Areopagu w Atenach (Dz 17, 28): „Jesteśmy bowiem z Jego rodu”. Jest to jedyny fragment autora pogańskiego cytowany w Nowym Testamencie.
w. 30 Arcti … geminae – dwa niedźwiedzie (gwiazdozbiory Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy). Są to umieszczone na niebie przez Zeusa dwie nimfy, Adrastea i Io, które opiekowały się nim jako dzieckiem na Krecie.
w. 31 Plaustra – Wozy (inna nazwa Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy).
w. 36 Cressa de tellure – z ziemi kreteńskiej, w której małego Zeusa umieściła Rea, by ukryć go przed Kronosem, pożerającym własne dzieci.
w. 38 Dictaeo … antro – w jaskini Dikte na górze Ajgejskiej, gdzie ukryto Zeusa.
w. 39 Curetes – Kureci, uzbrojeni towarzysze króla, którzy krzykiem i uderzaniem włóczniami o tarcze zagłuszali płacz małego Zeusa, aby nie usłyszał go Kronos.
w. 40 Cynosura – dosł. gr. „psi ogon”, od trzech gwiazd tworzących zakręcony ogon Małej Niedźwiedzicy, z których jedna to Gwiazda Polarna.
w. 41 Helice (gr. Helike – spirala, zwój) – Wielka Niedźwiedzica, zwana tak dlatego, że obraca się wokół bieguna nieba północnego.
w. 43 septem … Triones – inna nazwa Małej Niedźwiedzicy składającej się z siedmiu gwiazd, w których widziano woły orzące rolę.
w. 54 Draco – gwiazdozbiór Smoka, najlepiej widoczny w lipcu.
w. 74 Attingens – tu: niedaleki, przyległy (do głowy Smoka).
w. 78 Engonasin – gr. „klęczący”, łac. Nixus, pol. Klęczeń (J. Kochanowski, Phaenomena); gwiazdozbiór znany dziś pod imieniem Herkulesa.
dicunt – Kochanowski odmiennie niż Nidecki, u którego lekcja vocitant.
w. 81 Corona – Korona Północy, gwiazdozbiór widoczny w czerwcu i lipcu.
w. 82 veteres Bacchus non inficiatus amores – Korona Północy to diadem zrobiony przez Hefajstosa, który Dionizos podarował Ariadnie jako prezent ślubny; wziął za żonę Ariadnę porzuconą przez Tezeusza na wyspie Naksos.
w. 84 prolapsi – klęczącego; mowa o gwiazdozbiorze Herkulesa.
w. 86 Anguitenentis – Wężownika; gwiazdozbiór ten ma przedstawiać lekarza (Aklepiosa?) umieszczonego wśród gwiazd przez Zeusa na żądanie Hadesa, który skarżył się, że sztuka uzdrawiania przynosi mu szkody.
w. 97 Nepai – Skorpiona, zwanego przez J. Kochanowskiego w Phaenomenach Niedźwiadkiem.
w. 103 Chelas – kleszcze Skorpiona tworzące gwiazdozbiór Wagi.
w. 106 Arctophylax … Bootes – gwiazdozbiór Wolarza, który zawiera najjaśniejszą gwiazdę północnego nieba, Arktura (w. 110).
w. 109 tenetur – stosownie do sensu greckiego oryginału, zamiast, jak u Nideckiego i innych ówczesnych wydawców, videtur; poprawkę tę (odrzuconą przez większość edytorów współczesnych) przypisywano niesłusznie H. Grocjuszowi.
w. 111 porro fertur – koniektura J. Kochanowskiego, zamiast powszechnie przyjętej (także przez Nideckiego) lekcji profert. Po poprawce Kochanowskiego wers jest pełnym heksametrem, a asumpt do takiej ingerencji w tekst mogły dawać rękopiśmienne warianty profertur.
w. 112 Spicum … tenens … Virgo – dzierżąca Kłos Panna; gwiazdozbiór ten należy do 12 znaków Zodiaku.
w. 113 Astraei … propago – potomstwo Astrajosa, czyli Astrea (Dike), bogini sprawiedliwości żyjąca w złotym wieku; gdy w następnych epokach zaczęto popełniać coraz więcej nieprawości, opuściła ziemię i stała się gwiezdną Panną.
w. 158 hac parte – koniektura Kochanowskiego, w miejsce przyjętej przez wszystkich (także przez Nideckiego) lekcji in parte. Powodem zmiany była chęć oddania sensu greckiego tekstu.
w. 161-166 Mowa o drugiej pod względem jasności gwieździe w konstelacji Panny, zwanej po grecku Protrygeter, po łacinie Vindemiator (pol. Winogrodnik).
w. 170 At natos – przyjęta propozycja Nideckiego, który nie wprowadził jej jednak do tekstu, gdzie zachował przyjęte Et natos, lecz pozostawił w Notach.
w. 172 iaciens – poprawka powszechnie przyjętej lekcji quatiens. Kochanowski zbanalizował tekst kierując się greckim oryginałem.
w. 175 Cleonaeum … Leonem – lew kleonejski (od Kleonaj niedaleko Nemei) zabity przez Heraklesa w ramach 12 prac dla króla Myken Eurysteusa; utożsamiany z Lwem – znakiem Zodiaku.
w. 176 Etesiae – sezonowe wiatry letnie wiejące z północy we wschodniej części Morza Śródziemnego.
w. 181-182 Caprae … Hoedorumque – Koza (Capra, dziś Capella) to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Woźnicy (Auriga), utożsamiana z Amalteją, nimfą przedstawianą niekiedy jako koza, która wykarmiła mlekiem Zeusa. Hoedi (Koziołki) – dwie inne gwiazdy w tym znaku.
w. 189 Oleniam – nimfa Amalteja miała być, wedle pewnych wersji mitu, córką Olenosa, z którym wiąże się też nazwa miasta w Etolii.
w. 193 W De natura deorum Cyceron, cytując swój przekład Aratosa, przytacza dwa fragmenty tu zajmujące ww. 190–191 i 194, stawiając pomiędzy nimi słowa cuius sub pedibus. Nidecki uznał, że są one początkiem heksametru i należy je włączyć do tekstu. Kochanowski nie poszedł za tą sugestią i przetłumaczył tekst grecki w ww. 192–193.
w. 194 connixus – Kochanowski przyjął koniekturę Lambinusa (1566), wbrew powszechnie przyjmowanej, także przez Nideckiego, lekcji connexus.
w. 199 Hyadas – Hyady (Dżdżownice), grupa ok. 300 gwiazd w konstelacji Byka, nazwanych na cześć nimf opłakujących swego brata Hyasa; były siostrami Plejad, również zamienionymi w gwiazdy. Wzejście Hyad w maju zapowiadało wiosenne deszcze.
w. 201 stella una ligat – gwiazdozbiory Byka i Woźnicy łączy gwiazda Elnath (beta Tauri).
w. 205 Iasidae Cephei – Jazydy Kefeusa, króla Etiopii, męża Kasjopei i ojca Andromedy; pierwsza z nich rywalizowała z nimfami pod względem urody, za co Posejdon zesłał potwora na kraj Kefeusa. Ten, by odwrócić nieszczęście, musiał oddać na ofiarę swą córkę Andromedę; na szczęście uratował ją Perseusz. Wszyscy bohaterowie tego mitu zostali przeniesieni na firmament niebieski, tworząc sąsiadujące ze sobą gwiazdozbiory północne.
w. 213 Cassiopeia – konstelacja nieba północnego składająca się – wbrew temu, co napisał Aratos – z gwiazd co najmniej średniej jasności.
w. 220 Andromede fugiens – Kochanowski poszedł tu za sugestią Nideckiego zapisaną w Notach (w tekście, jak we wszystkich wcześniejszych edycjach, Patrycy ma Andromeda aufugiens); taką lekcję podają też niektóre rękopisy De natura deorum, z którego to dzieła pochodzi fragment, oraz edycja Lambinusa z 1566 r.
w. 226 Equus – gwiazdozbiór Pegaza (skrzydlatego konia), widoczny jesienią.
w. 227 stella iungens – gwiazda łącząca Pegaza i Andromedę nazywa się Alpheratz lub Sirrah; wraz z trzema innymi gwiazdami tworzy tzw. Wielki Kwadrat Pegaza.
w. 238-239 Heliconis vertice … produxisse novum fontem – Pegaz uderzył kopytem w górę Helikon w Beocji, siedzibę Muz, i spowodował wytryśnięcie źródła Hippokrene, dającego natchnienie poetom.
w. 245 Thespia rura – wsie beockie (od nazwy miasta Thespiai).
w. 247 Aries – gwiazdozbiór Barana, położony między Andromedą a Bykiem. Znajdował się w nim tzw. punkt Barana, przecięcie ekliptyki i równika (obecnie w konstelacji Ryb); przejście Słońca przez to miejsce oznaczało równonoc wiosenną na półkuli północnej.
w. 253 hunc – we wszystkich rękopisach hinc; Kochanowski przyjął propozycję Nideckiego omówioną i zapisaną w Notach (nie w tekście zasadniczym!).
w. 254 Hic – w innych edycjach Iam lub Ima; Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego, cenionej do dziś przez wydawców: Nam.
coeli mediam partem terit – przez gwiazdozbiór Barana przebiega równik niebieski.
w. 254-255 hic ubi Chelae/ Extremae et balteus convertitur Orionis – w rękopisach: ut prius illae/ Chelae cum pectus quod cernitur Orionis – lekcja zupełnie zepsuta, niezgodna z tekstem greckim. Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego: ut prius illae/ Chelae, tum baltheus qui cernitur Orionis, lecz przetłumaczył tekst grecki na nowo.
w. 256 sub corpore – we wszystkich rękopisach i wydaniach: sub pectore; Kochanowski zmienił ze względu na sens: gwiazdozbiór Trójkąta znajduje się nie pod piersią Andromedy, lecz pod całym tym znakiem.
w. 257 Deltoton – gwiazdozbiór Trójkąta na niebie północnym.
w. 260 namque est minor illis – poprawka w stosunku do większości rękopisów i edycji (także Nideckiego), gdzie lekcja jawnie błędna: nam non minor illis. Poprawny tekst przyjął za jednym z rękopisów i uzasadnił A. Turnebus (Adversaria, 1564), a na marginesie edycji odnotował Lambinus (1566).
w. 263 vehementius illo – inne edycje ille lub illi; lekcję przyjętą przez Kochanowskiego poleca w Notach Nidecki jako starą (vetus lectio) i zgodną z sensem tekstu greckiego.
w. 264 prolabitur ante – zamiast powszechnie spotykanego w rękopisach praelabitur ante; Nidecki w Notach wyjaśniał, że lekcja prolabitur wynika z chęci uniknięcia niezręczności: „Quid enim est enim praelabi nisi ante labi?”. Lekcja przyjęta przez Kochanowskiego znalazła się w edycji Lambinusa (1566).
w. 266-267 Miejsce zepsute w przekazach, różnie naprawiane przez wydawców. Kochanowski wprowadzał lekcje uzgadniające tłumaczenie łacińskie z tekstem greckim: caudis zamiast e caudis; quasi inesse zamiast velut esse lub velut aere; visuntur zamiast dicuntur lub dices aut. Mowa o łączących ogony dwóch Ryb pasach, zbiegających się w gwieździe nazwanej Węzeł (Nodus).
w. 269 Quem – zamiast Quam; zaimek w rodzaju męskim odnosi się do nodum. Kochanowski skorzystał z sugestii Nideckiego w Notach.
w. 270 quaesere – ta stara forma czasownika jest bardziej prawdopodobna – według Nideckiego wykładającego swe zdanie w Notach – niż quaerere spotykane w edycjach, bowiem tłumaczy się błędną lekcją rękopisów: si qua exere perges.