Jan Kochanowski poświęcił Henrykowi de Valois kilka wierszy. Najpierw pełną zachęty – w oczekiwaniu na ociągającego się z przybyciem, by objąć tron polski – I odę z Lyricorum libellus: Ad Henricum Valesium regem in Galliis morantem, następnie, zamieszczoną tamże, odę III In conventu Stesicensis – gdy na zjeździe w Stężycy obradowała szlachta podczas bezkrólewia po ucieczce Walezego, w maju i czerwcu 1575 (apeluje w niej o rozsądny wybór następcy, wyraża też głębokie rozczarowanie władcą).
Król Henryk Walezy bowiem na wieść o śmierci brata, króla Francji Karola IX, i wakującym tronie francuskim, nocą z 18 na 19 czerwca 1574 r. potajemnie, w przebraniu, uciekł z Wawelu i udał się w stronę granicy. Haniebna ucieczka króla, już wcześniej wykazującego lekceważenie dla spraw publicznych i swoich obowiązków, wywołała zrozumiałe oburzenie Polaków.
Chcąc niejako usprawiedliwić czyn Walezego i wybielić go, nadworny poeta Henryka, Philippe Desportes, napisał paszkwil na Polskę i Polaków. Wiersz ten, najprawdopodobniej dotarł do Kochanowskiego w przekładzie łacińskim (zob. Valedictio Poloniae). W odpowiedzi, odrzucając zarzuty i szydząc z argumentów Desportesa, a także ośmieszając samego króla, napisał Kochanowski dwa wiersze zamieszczone w tym dziale: Gallo crocitanti oraz De electione, coronatione et fuga Galli. Pierwszy z nich to paszkwil bezpośrednio odwołujący się do utworu Francuza, drugi zaś jest bajką polityczną. W obu tekstach poeta wykorzystuje grę słów: łac. gallus to ‘kogut’, ‘Francuz’, a także ‘rzezaniec-kapłon’. W De electione… obrany królem Sarmatów, kogut potrafił zaoferować swoim poddanym jedynie żałosne pianie; kiedy został wyśmiany, postanowił salwować się ucieczką. (GrUG)
Podstawy edycji:
Gallo Crocitanti AMOIBH w: Kochanowski Jan, Lyriycormu libellus. Kraków, Oficyna Andrzeja Piotrkowczyka, 1612. Format 4o, k. [I4]-K2 (pierwodruk). Egzemplarz Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 2814 II.
De electione, coronatione et fuga Galli.
Utwór nie był drukowany za życia poety. Wiadomo natomiast, iż jednym z pierwszych czytelników De electione… był Mikołaj Firlej, któremu Kochanowski tekst przesłał osobiście. Odnaleziony dopiero w XIX wieku. Z rękopisu wydał: G.E. Saenger, Dwie pietierburgskija rukopisy łatinskich stichotworienij Jana Kochanowskiego, „Zapiski Impieratorskoj Akademii Nauk", Seria VIII, t. 7, z. 1, Petersburg 1905, s. 6–8, następnie J. Plenkiewicz w Wydaniu Pomnikowym: Jan Kochanowski, Dzieła wszystkie, t. IV, Warszawa 1894. Za tą edycją podajemy transkrypcję.
Wydanie tychże utworów Kochanowskiego, które nigdy nie były zestawiane w jednej edycji z prowokacyjnym tekstem Francuza, uzupełniamy przytoczeniem wiersza Desportesa. Czytelnik znajdzie je w wersji francuskiej Adieu à la Pologne oraz oraz łacińskiej Valedictio Poloniae.
Les premieres oeuvres de Philippe Desportes au Roy de France et de Pologne, A Paris chez Robert le Mangnier 1583. Na początku tomu I, wydanego dziewięć lat po ucieczce Walezego z Polski, i w ósmym roku panownia Stefana Batorego, widnieje dedykacja: Ad Henricum, Poloniae regem, i dalej: In Henrici regis Poloniae invictissimi. Egzemplarz Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 390903 I.
W transkrypcji zgodnie z zasadami wydawania francuskich druków szesnastowiecznych zostały zróżnicowane i oraz j; v oraz u. Nieliczne w druku tyldy zastąpiono współczesnym zapisem nosówek.