Jan Kochanowski (1530-1584)

Jan Kochanowski (Sycyna, 1530 – Lublin, 22 sierpnia 1584), poeta, humanista, tłumacz, filolog, sekretarz kancelarii koronnej, wojski sandomierski. W znacznym stopniu uformował nowożytny język poezji polskiej. Jego twórczość wywierała i wywiera duży wpływ na poezję polską i słowiańską i z tego powodu jest uważany za jednego z kilku najważniejszych poetów polskich. Wprowadził do literatury polskiej szereg nieznanych przez nią wcześniej gatunków, form poetyckich  i wersyfikacyjnych oraz tematów.

Pochodzenie
Jan Kochanowski urodził się w 1530 roku we wsi Sycyna w powiecie radomskim w województwie sandomierskim w północnej Małopolsce (obecnie powiat Zwoleń w południowej części województwa mazowieckiego). Jego ojciec, Piotr, był zamożnym szlachcicem, pełniącym funkcje sędziego grodzkiego radomskiego i następnie sędziego ziemskiego sandomierskiego. Matką była Anna Białaczowska, o której Łukasz Górnicki pisał, że była to „pani stateczna i bardzo trefna”. Kochanowski miał liczne rodzeństwo, m.in. starszego brata Kaspra i braci Andrzeja oraz Mikołaja, również poetów. Andrzej zasłynął tłumaczeniem Eneidy Wergiliusza (wyd. 1590 i wielokrotnie wznawianej), Mikołaj tłumaczył Plutarcha, napisał także utwór parenetyczny Rotuły do synów swych (wyd. 1585). Synem Mikołaja a bratankiem Jana był kolejny sławny poeta polski, Piotr Kochanowski (1566–1620), tłumacz Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa oraz Orlanda szalonego Ludovica Ariosta. Ojciec poety był zamożnym człowiekiem. Wykorzystując sieć kontaktów rodzinnych i towarzyskich, rzutki i umiejący pomnażać majątek dorobił się pięciu wsi. Dzięki temu majątkowi mógł inwestować w wykształcenie synów.

Studia
Jan Kochanowski początkowo odbywał edukację w domu lub w opactwie benedyktyńskim w Sieciechowie. W 1544 roku immatrykulował się na Wydziale Sztuk Wyzwolonych w Akademii Krakowskiej, jednak nie wiemy jak długo studiował w stolicy. Kolejnym etapem jego studiów był Królewiec, dokąd przybył razem z braćmi Andrzejem, Mikołajem i Piotrem w 1551 roku. Uniwersytet w Królewcu należał do najmłodszych w Europie, jednak dzięki opiece księcia Albrechta Hohenzollerna szybko zyskał miano prężnej i nowoczesnej uczelni humanistycznej. Jan Kochanowski zwrócił na siebie uwagę księcia, dzięki czemu otrzymał posadę dworzanina i stałą pensję. Choć Abrecht był luteraninem i Królewiec stanowił jeden z bastionów tego wyznania, Kochanowski pozostał przy katolicyzmie.
W 1552 roku dzięki środkom uzyskanym od księcia Albrechta Kochanowski rozpoczął studia w Padwie w Republice Weneckiej. Zachowane rachunki dworu pruskiego pozwalają stwierdzić, że wysoką pensję pobierał i w latach następnych, być może pełniąc funkcję rezydenta książęcego w Padwie. Autorytet i zapewne znajomość niemieckiego umożliwiły Kochanowskiemu doprowadzić do załagodzenia konfliktu między studentami polskimi i niemieckimi latem 1554 roku, kiedy od czerwca do sierpnia pełnił on funkcję koncyliarza nacji polskiej (czyli kierownika korporacji zrzeszającej studentów z Rzeczypospolitej). Kochanowski studiował w Padwie do 1555 roku. W tym roku wrócił na krótko do Królewca i ponownie dzięki stypendium Albrechta udał się do Włoch w 1556 roku. Pobyt został przerwany wiadomością o śmierci matki pod koniec roku, Kochanowski przyjechał do Polski, aby zająć się sprawami spadkowymi przed sądem w Radomiu. Wiosną 1558 roku ostatni raz pojechał do Włoch, stamtąd odbył podróż do Francji, zwiedził Paryż, gdzie, jak zaznaczył w jednej z elegii, „widział Ronsarda” („Ronsardum vidi”).
Studia w najważniejszym uniwersytecie europejskim otworzyły przed Kochanowskim nowe perspektywy i możliwość poszerzenia horyzontów. Nie wiadomo, u których profesorów studiował, z pewnością jednak właśnie w Padwie zetknął się z czołowymi osiągnięciami w dziedzinie filologii i literatury łacińskiej i greckiej. Pobyt we Włoszech stał się też dla niego inspiracją dla późniejszej twórczości w języku polskim. Tymczasem jednak głównym językiem jego poezji była łacina. We Włoszech powstał jego zbiór elegii Elegiarum libri duo i część epigramatów. Z pobytem w Padwie wiążą się początki jego przyjaźni i znajomości z innymi polskimi humanistami i politykami, którzy tam studiowiali, m.in. Łukaszem Górnickim, Stanisławem Fogelwederem, Janem Zamoyskim, Andrzejem Patrycym Nideckim oraz Andrzejem Dudyczem.

Służba dworska
Kochanowski wrócił do kraju w 1559 roku. Ostatecznie rozstrzygnął z braćmi sprawy spadkowe i jako swoją część otrzymał wieś Czarnolas, położony ok. 10 km na północny wschód od Zwolenia. Poeta nie osiadł na roli, lecz próbował swoich sił jako sekretarz w kancelariach możnowładców polskich i litewskich, co wiązało się z pobytami w różnych częściach Rzeczypospolitej (Kraków, Wilno, Nieśwież na Litwie). W latach 1559–1563 prawdopodobnie był związany m.in. z hetmanem Janem Tarnowskim, wojewodą wileńskim Mikołajem Radziwiłłem „Czarnym”, biskupem krakowskim Filipem Padniewskim, Firlejami, rezydującymi w nieodległym od Czarnolasu Janowie Lubelskim. W tym okresie zostały opublikowane pierwsze utwory Kochanowskiego w języku polskim, m.in. epicedium O śmierci Jana Tarnowskiego dedykowane Krzysztofowi Tarnowskiemu (1561), synowi zmarłego, oraz Zuzanna dedykowana Elżbiecie z Szydłowieckich Radziwiłłowej (1562). Dużą popularność zyskał wówczas hymn Czego chcesz od nas Panie, napisany prawdopodobnie na użytek kalwinistów litewskich, wydrukowany wraz z Zuzanną i przedrukowywany m.in. w kalwińskim kancjonale nieświeskim z 1563 roku.
    Od 1563 roku Kochanowski wstąpił na służbę podkanclerzego Piotra Myszkowskiego. Dzięki niemu Kochanowski otrzymał tytuł sekretarza jego królewskiej mości i rozpoczął pracę w kancelarii koronnej. Podkanclerzy, późniejszy biskup płocki i krakowski umożliwił mu też uzyskanie w 1564 roku probostw katedry poznańskiej oraz w 1566 w parafii w Zwoleniu, z których Kochanowski czerpał spore dochody. Przyjaźń Kochanowskiego z Myszkowskim miała swoje źródła m.in. w tym, że obaj byli absolwentami uniwersytetu w Padwie. Wśród utworów, które poeta zadedykował swojemu mecenasowi, są Psałterz Dawidów oraz pieśń 24 z Pieśni ksiąg wtórych.
Okres służby w kancelarii koronnej oznaczał dla poety nieustanne podróżowanie po Rzeczypospolitej, m.in. na przełomie 1567 i 1568 roku był na Litwie w trakcie przygotowań do wojny z Moskwą, w ciągu następnych miesięcy udokumentowano jego pobyt w Knyszynie, następnie w Pułtusku i Warszawie. W 1569 roku towarzyszył królowi w czasie sejmu w Lublinie, gdzie był świadkiem hołdu księcia pruskiego złożonego Zygmuntowi Augustowi (wydarzenie opisał w poemacie Proporzec). Jednocześnie w tym samym czasie dbał o uporządkowanie spraw majątkowych.
W czasach swojej służby dworskiej Kochanowski stawał się coraz bardziej sławny jako poeta, którego utwory regularnie ukazywały się w drukarniach krakowskich. Jego ówczesne poematy podejmowały m.in. problematykę ustrojowo-polityczną, m.in. Zgoda i Satyr. W tym czasie powstała też część jego Pieśni i Fraszek. Pod koniec okresu służby na dworze królewskim Kochanowski zaczął pracować nad parafrazą Psałterza. W liście do Stanisława Fogelwedera z 6 października 1571 roku nadmieniał, że ma już 30 gotowych psalmów. Mimo rosnącej sławy poeta raczej nie cieszył się względami króla Zygmunta Augusta.

Okres czarnoleski
Przypuszczalnie na początku lat 70. Kochanowski odszedł z czynnej służby w kancelarii królewskiej. Z pewnością już od ok. 1573 roku rezydował w odziedziczonym po ojcu Czarnolesie. W tym okresie poeta definitywnie porzucił myśl o ewentualnej karierze duchownej i zajął się gospodarowaniem na roli i prowadzeniem interesów finansowych. W pierwszej połowie 1574 roku kupił swoją drugą wieś, Czechły. Dokumenty poświadczają, że w latach 70. i 80. obracał dużymi sumami pieniędzy, pożyczając je m.in. swojemu bratu Kasprowi oraz Andrzejowi Firlejowi. Stale też dążył do powiększenia swoich dóbr ziemskich. Z dokumentów Kochanowski wyłania się jako człowiek o niemałych zdolnościach do pomnażania majątku i coraz bardziej zamożny. W związku z planowanym ożenkiem Kochanowski zrezygnował w styczniu 1575 roku z probostwa w Zwoleniu, co zapewne zrekompensował mu posag żony.
W 1575 roku, prawdopodobnie wiosną, poeta ożenił się z młodszą od siebie o ok. 20 lat Dorotą Podlodowską, córką znanego działacza egzekucyjnego i posła na sejm z ziemi radomskiej, Stanisława Lupy Podlodowskiego. Jego postać jako konserwatywnego szlachcica przedstawił Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim. W pieśni Panny XI w cyklu Pieśń świętojańska o Sobótce Kochanowski zamieścił pochwałę swojej żony. Pojawia się też ona w poświęconych zmarłej córce Urszuli Trenach z 1580 roku. Kochanowscy mieli siedmioro dzieci, w tym sześć córek. Syn urodził się dwa miesiące po śmierci ojca.
Pod koniec lat 70. i na początku 80. Kochanowskiego spotyka szereg tragedii rodzinnych. W 1577 roku umiera jego brat Kasper, którego poeta uczcił mową pochwalną w czasie jego pogrzebu, a przypuszczalnie w 1579 roku umierają dwie jego córki, Urszula i Hanna. W 1582 roku zmarł brat poety, Mikołaj, gospodarujący w Sycynie. Kochanowski został prawnym opiekunem bratanków, m.in. Piotra, późniejszego tłumacza Jerozolimy wyzwolonej.
Prowadzenie własnego interesu i życie rodzinne w Czarnolesie nie przerwały aktywności politycznej poety. W maju 1573 roku uczestniczył w elekcji Henryka Walezego w Warszawie, a 18 lutego następnego roku w powitaniu tego władcy wjeżdżającego do Krakowa. Być może Kochanowski uczestniczył w przygotowywaniu programu ideologicznego tego widowiska, skoro jego łaciński epigramat pochwalny został umieszczony na łuku triumfalnym przy Rynku. Po ucieczce Walezego poeta uczestniczył w 1575 roku w zjeździe w Stężycy, a w listopadzie w kolejnej elekcji w podwarszawskiej Woli, gdzie popierał kandydaturę arcyksięcia Ernesta Habsburga oraz Fiodora, syna cara Iwana IV Groźnego. Mimo początkowego wsparcia udzielonego Habsburgom, po obiorze na tron Stefana Batorego Kochanowski włączył się w politykę propagandową nowego władcy. Jego mecenasem został bliski współpracownik króla, kanclerz Jan Zamoyski, z którym Kochanowski znał się jeszcze z Padwy.
Zaangażowanie w politykę propagandową Zamoyskiego i Batorego widoczne było już w 1578 roku, kiedy odbyła się premiera i publikacja Odprawy posłów greckich. W październiku 1579 roku Kochanowski otrzymał od przebywającego w Wilnie króla tytuł wojskiego sandomierskiego. Niewykluczone, że poeta przebywał wtedy na Litwie i miał jakiś udział w przygotowywaniu ofensywy propagandowej prowadzonej przez kancelarię królewską po zdobyciu Połocka. Z tej okazji Kochanowski napisał pod koniec tego roku lub na początku następnego Pieśń o zdobyciu Połocka oraz Ode de expugnatione Polottei (oba utwory wyd. w styczniu 1580). Kampanii 1581 roku poświęcona została Jezda do Moskwy (wyd. 1583). Cykl łacińskich ód Lyricorum libellus (wyd. 1580) jest poetycką refleksją nad całością wydarzeń politycznych i militarnych z lat 1575–1579, zaś Epithalamion oraz Epinicion z 1582 roku stanowią apoteozę rządów Batorego i Zamoyskiego.
W sierpniu 1584 roku Kochanowski przybył na zjazd senatorów do Lublina, aby domagać się od króla ukarania winnych śmierci jego szwagra, Jakuba Podlodowskiego, zamordowanego w czasie misji do Turcji. W czasie pobytu w Lublinie poeta zmarł nagle 22 sierpnia 1584 roku. Został pierwotnie pochowany w tym mieście. Jego zwłoki zostały następnie przetransportowane do Zwolenia, gdzie spoczywają do dziś w kaplicy Kochanowskich przy kościele parafialnym.

Jakub Niedźwiedź