Komentarz edytorski

KOMENTARZ (oprac. Janusz Gruchała)

Aratus loquitur

w. 7     meo … Caesare – mowa o Germaniku Cezarze, synu Druzusa, który w czasach Augusta przetłumaczył dzieła Aratosa na łacinę; Phaenomena dochowały się w całości, z Prognostyków zaś tylko kilka fragmentów.

w. 8     Hispano – nie mamy wiadomości o Hiszpanie, który by pracował nad łacińskimi Arateami w XVI w.; może chodziło autorowi o Gajusza Juliusza Hygina (I w. przed Chr. – I w. po Chr.), któremu przypisuje się hiszpańskie pochodzenie. Jest on autorem dzieła De astronomia, opartego na komentarzach do Aratosa i wydawanego parokrotnie wśród Arateów.

doctore Britanno – mowa o Angliku Michaelu Allenie, który w 1561 r. wydał drukiem w Paryżu łacińskie tłumaczenie Aratosa.

w. 9     Sauromata – mowa o Janie Kochanowskim.

Ad lectorem benevolum

1        duobus summis atque eloquentissimis viris conversus – chodzi o tłumaczenia Cycerona i Germanika.

2        Avieni interpretatio – jedyne dochowane w całości starożytne tłumaczenie dzieła Aratosa na łacinę sporządził Rufus Festus Avienus (IV w. po Chr.); wartość poetycka dzieła jest rzeczywiście niewielka.

3        suo … lari – do swojego domu (Lar, -is – bóstwo domowe).

4        γνήσιον (gr.) – to co własne, autentyczne.

5        ut Eusebius testatur – właściwie: św. Hieronim (IV–V w. po Chr.)  w dodatkach do Kroniki kościelnej  Euzebiusza z Cezarei (III–IV w. ); w krótkiej notce o życiu Lukrecjusza wspomina o księgach De natura rerum, „quos postea Cicero emendavit”.

6        neminem … nasci sapientem sed fieri – Seneca, De ira II 10, 6.

7        ipso Cicerone teste – zob. Cicero, De natura deorum II 41, 104: [Balbus do Cycerona:] „Utar … carminibus Arateis, quae a te admodum adulescentulo conversa ita me delectant”.

Ad amplissimum virum Ioannem Samoscium

Tyt.      Ioannem Samoscium – Jan Zamoyski (1542–1605), kanclerz wielki koronny (od 1578), później hetman wielki koronny (od 1581), wykształcony w Padwie, gdzie być może zaczęła się znajomość z Kochanowskim, odnowiona w kancelarii królewskiej i podtrzymywana do końca życia przez poetę, który dedykował Zamoyskiemu kilka utworów (m.in. Odprawę posłów greckich).

 w. 5    Ausonio … versu – po łacinie.

w. 15   altum … Nerea – szerokie morze; nazwa od Nereusza, starca morskiego, ojca 50 nimf morskich.

w. 42-43   Pan … tuus – bohater utworu Pan Zamchanus, który Kochanowski ofiarował Zamoyskiemu w 1578 r. przy okazji wizyty króla Stefana Batorego w dobrach kanclerza.

w. 44   Permessi … ad flumina – przy rzece Permessos wypływającej z Helikonu, siedziby Muz.

w. 46   Non omnes … a diis ferre omnia possunt – parafraza zwrotu non omnia possumus omnes (Verg. Bucol.i  VIII 83).

Aratus

w. 1     Ab Iove – Kochanowski nie przyjął lekcji Nideckiego z II wydania Fragmentów Cycerona: „A Iove”. Wydawca uzasadniał ją błyskotliwie: w niektórych rękopisach De legibus, w którym to dziele Cyceron zacytował sam siebie, znalazła się lekcja: „Maiore”; miała ona powstać z połączenia litery M oznaczającej Marka rozpoczynającego wypowiedź z następującym tuż potem tekstem; taka pomyłka kopisty byłaby niemożliwa, gdyby tekst brzmiał „Ab Iove”.

w. 6     quin etiam patre illo dicimur orti – tłumaczenie greckiego fragmentu, który św. Paweł zacytował w mowie na Areopagu w Atenach (Dz 17, 28): „Jesteśmy bowiem z Jego rodu”. Jest to jedyny fragment autora pogańskiego cytowany w Nowym Testamencie.

w. 30   Arcti … geminae – dwa niedźwiedzie (gwiazdozbiory Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy). Są to umieszczone na niebie przez Zeusa dwie nimfy, Adrastea i Io, które opiekowały się nim jako dzieckiem na Krecie.

w. 31   Plaustra – Wozy (inna nazwa Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy).

w. 36   Cressa de tellure – z ziemi kreteńskiej, w której małego Zeusa umieściła Rea, by ukryć go przed Kronosem, pożerającym własne dzieci.

w. 38   Dictaeo … antro – w jaskini Dikte na górze Ajgejskiej, gdzie ukryto Zeusa.

w. 39   Curetes – Kureci, uzbrojeni towarzysze króla, którzy krzykiem i uderzaniem włóczniami o tarcze zagłuszali płacz małego Zeusa, aby nie usłyszał go Kronos.

w. 40   Cynosura – dosł. gr. „psi ogon”, od trzech gwiazd tworzących zakręcony ogon Małej Niedźwiedzicy, z których jedna to Gwiazda Polarna.

w. 41   Helice (gr. Helike – spirala, zwój) – Wielka Niedźwiedzica, zwana tak dlatego, że obraca się wokół bieguna nieba północnego.

w. 43   septem … Triones – inna nazwa Małej Niedźwiedzicy składającej się z siedmiu gwiazd, w których widziano woły orzące rolę.

w. 54   Draco – gwiazdozbiór Smoka, najlepiej widoczny w lipcu.

w. 74   Attingens – tu: niedaleki, przyległy (do głowy Smoka).

w. 78   Engonasin – gr. „klęczący”, łac. Nixus, pol. Klęczeń (J. Kochanowski, Phaenomena); gwiazdozbiór znany dziś pod imieniem Herkulesa.

            dicunt – Kochanowski odmiennie niż Nidecki, u którego lekcja vocitant.

w. 81   Corona – Korona Północy, gwiazdozbiór widoczny w czerwcu i lipcu.

w. 82   veteres Bacchus non inficiatus amores – Korona Północy to diadem zrobiony przez Hefajstosa, który Dionizos podarował Ariadnie jako prezent ślubny; wziął za żonę Ariadnę porzuconą przez Tezeusza na wyspie Naksos.

w. 84   prolapsi – klęczącego; mowa o gwiazdozbiorze Herkulesa.

w. 86   Anguitenentis – Wężownika; gwiazdozbiór ten ma przedstawiać lekarza (Aklepiosa?) umieszczonego wśród gwiazd przez Zeusa na żądanie Hadesa, który skarżył się, że sztuka uzdrawiania przynosi mu szkody.

w. 97   Nepai – Skorpiona, zwanego przez J. Kochanowskiego w Phaenomenach Niedźwiadkiem.

w. 103  Chelas – kleszcze Skorpiona tworzące gwiazdozbiór Wagi.

w. 106   Arctophylax … Bootes – gwiazdozbiór Wolarza, który zawiera najjaśniejszą gwiazdę północnego nieba, Arktura (w. 110).

w. 109   tenetur – stosownie do sensu greckiego oryginału, zamiast, jak u Nideckiego i innych ówczesnych wydawców, videtur; poprawkę tę (odrzuconą przez większość edytorów współczesnych) przypisywano niesłusznie H. Grocjuszowi.

w. 111   porro fertur – koniektura J. Kochanowskiego, zamiast powszechnie przyjętej (także przez Nideckiego) lekcji profert. Po poprawce Kochanowskiego wers jest pełnym heksametrem, a asumpt do takiej ingerencji w tekst mogły dawać rękopiśmienne warianty profertur.

w. 112   Spicum … tenens … Virgo – dzierżąca Kłos Panna; gwiazdozbiór ten należy do 12 znaków Zodiaku.

w. 113   Astraei … propago – potomstwo Astrajosa, czyli Astrea (Dike), bogini sprawiedliwości żyjąca w złotym wieku; gdy w następnych epokach zaczęto popełniać coraz więcej nieprawości, opuściła ziemię i stała się gwiezdną Panną.

w. 158   hac parte – koniektura Kochanowskiego, w miejsce przyjętej przez wszystkich (także przez Nideckiego) lekcji in parte. Powodem zmiany była chęć oddania sensu greckiego tekstu.

w. 161-166   Mowa o drugiej pod względem jasności gwieździe w konstelacji Panny, zwanej po grecku Protrygeter, po łacinie Vindemiator (pol. Winogrodnik).

w. 170   At natos – przyjęta propozycja Nideckiego, który nie wprowadził jej jednak do tekstu, gdzie zachował przyjęte Et natos, lecz pozostawił w Notach.

w. 172   iaciens – poprawka powszechnie przyjętej lekcji quatiens. Kochanowski zbanalizował tekst kierując się greckim oryginałem.

w. 175   Cleonaeum … Leonem – lew kleonejski (od Kleonaj niedaleko Nemei) zabity przez Heraklesa w ramach 12 prac dla króla Myken Eurysteusa; utożsamiany z Lwem – znakiem Zodiaku.

w. 176   Etesiae – sezonowe wiatry letnie wiejące z północy we wschodniej części Morza Śródziemnego.

w. 181-182   Caprae … Hoedorumque – Koza (Capra, dziś Capella) to najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Woźnicy (Auriga), utożsamiana z Amalteją, nimfą przedstawianą niekiedy jako koza, która wykarmiła mlekiem Zeusa. Hoedi (Koziołki) – dwie inne gwiazdy w tym znaku.

w. 189   Oleniam  – nimfa Amalteja miała być, wedle pewnych wersji mitu, córką Olenosa, z którym wiąże się też nazwa miasta w Etolii.

w. 193   W De natura deorum Cyceron, cytując swój przekład Aratosa, przytacza dwa fragmenty tu zajmujące ww. 190–191 i 194, stawiając pomiędzy nimi słowa cuius sub pedibus. Nidecki uznał, że są one początkiem heksametru i należy je włączyć do tekstu. Kochanowski nie poszedł za tą sugestią i przetłumaczył tekst grecki w ww. 192–193.

w. 194   connixus – Kochanowski przyjął koniekturę Lambinusa (1566), wbrew powszechnie przyjmowanej, także przez Nideckiego, lekcji connexus.

w. 199   Hyadas – Hyady (Dżdżownice), grupa ok. 300 gwiazd w konstelacji Byka, nazwanych na cześć nimf opłakujących swego brata Hyasa; były siostrami Plejad, również zamienionymi w gwiazdy. Wzejście Hyad w maju zapowiadało wiosenne deszcze.

w. 201   stella una ligat – gwiazdozbiory Byka i Woźnicy łączy gwiazda Elnath (beta Tauri).

w. 205   Iasidae Cephei – Jazydy Kefeusa, króla Etiopii, męża Kasjopei i ojca Andromedy; pierwsza z nich rywalizowała z nimfami pod względem urody, za co Posejdon zesłał potwora na kraj Kefeusa. Ten, by odwrócić nieszczęście, musiał oddać na ofiarę swą córkę Andromedę; na szczęście uratował ją Perseusz. Wszyscy bohaterowie tego mitu zostali przeniesieni na firmament niebieski, tworząc sąsiadujące ze sobą gwiazdozbiory północne.

w. 213   Cassiopeia – konstelacja nieba północnego składająca się – wbrew temu, co napisał Aratos – z gwiazd co najmniej średniej jasności.

w. 220   Andromede fugiens – Kochanowski poszedł tu za sugestią Nideckiego zapisaną w Notach (w tekście, jak we wszystkich wcześniejszych edycjach, Patrycy ma Andromeda aufugiens); taką lekcję podają też niektóre rękopisy De natura deorum, z którego to dzieła pochodzi fragment, oraz edycja Lambinusa z 1566 r.

w. 226   Equus – gwiazdozbiór Pegaza (skrzydlatego konia), widoczny jesienią.

w. 227   stella iungens – gwiazda łącząca Pegaza i Andromedę nazywa się Alpheratz lub Sirrah; wraz z trzema innymi gwiazdami tworzy tzw. Wielki Kwadrat Pegaza.

w. 238-239   Heliconis vertice … produxisse novum fontem – Pegaz uderzył kopytem w górę Helikon w Beocji, siedzibę Muz, i spowodował wytryśnięcie źródła Hippokrene, dającego natchnienie poetom.

w. 245   Thespia rura – wsie beockie (od nazwy miasta Thespiai).

w. 247   Aries – gwiazdozbiór Barana, położony między Andromedą a Bykiem. Znajdował się w nim tzw. punkt Barana, przecięcie ekliptyki i równika (obecnie w konstelacji Ryb); przejście Słońca przez to miejsce oznaczało równonoc wiosenną na półkuli północnej.

w. 253   hunc – we wszystkich rękopisach hinc; Kochanowski przyjął propozycję Nideckiego omówioną i zapisaną w Notach (nie w tekście zasadniczym!).

w. 254   Hic – w innych edycjach Iam lub Ima; Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego, cenionej do dziś przez wydawców: Nam.

            coeli mediam partem terit – przez gwiazdozbiór Barana przebiega równik niebieski.

w. 254-255   hic ubi Chelae/ Extremae et balteus convertitur Orionis – w rękopisach: ut prius illae/ Chelae cum pectus quod cernitur Orionis – lekcja zupełnie zepsuta, niezgodna z tekstem greckim. Kochanowski nie przyjął propozycji Nideckiego: ut prius illae/ Chelae, tum baltheus qui cernitur Orionis, lecz przetłumaczył tekst grecki na nowo.

w. 256   sub corpore – we wszystkich rękopisach i wydaniach: sub pectore; Kochanowski zmienił ze względu na sens: gwiazdozbiór Trójkąta znajduje się nie pod piersią Andromedy, lecz pod całym tym znakiem.

w. 257   Deltoton – gwiazdozbiór Trójkąta na niebie północnym.

w. 260  namque est minor illis – poprawka w stosunku do większości rękopisów i edycji (także Nideckiego), gdzie lekcja jawnie błędna: nam non minor illis. Poprawny tekst przyjął za jednym z rękopisów i uzasadnił A. Turnebus (Adversaria, 1564), a na marginesie edycji odnotował Lambinus (1566).

w. 263   vehementius illo – inne edycje ille  lub illi; lekcję przyjętą przez Kochanowskiego poleca w Notach Nidecki jako starą (vetus lectio) i zgodną z sensem tekstu greckiego.

w. 264   prolabitur ante – zamiast powszechnie spotykanego w rękopisach praelabitur ante; Nidecki w Notach  wyjaśniał, że lekcja prolabitur wynika z chęci uniknięcia niezręczności: „Quid enim est enim praelabi nisi ante labi?”. Lekcja przyjęta przez Kochanowskiego znalazła się w edycji Lambinusa (1566).

w. 266-267   Miejsce zepsute w przekazach, różnie naprawiane przez wydawców. Kochanowski wprowadzał lekcje uzgadniające tłumaczenie łacińskie z tekstem greckim: caudis zamiast e caudis; quasi inesse zamiast velut esse lub velut aere; visuntur zamiast dicuntur lub dices aut. Mowa o łączących ogony dwóch Ryb pasach, zbiegających się w gwieździe nazwanej Węzeł (Nodus).

w. 269   Quem – zamiast Quam; zaimek w rodzaju męskim odnosi się do nodum. Kochanowski skorzystał z sugestii Nideckiego w Notach.

w. 270   quaesere – ta stara forma czasownika jest bardziej prawdopodobna – według Nideckiego wykładającego swe zdanie w Notach – niż quaerere spotykane w edycjach, bowiem tłumaczy się błędną lekcją rękopisów: si qua exere perges.