nugarum – por. Catullus, 1, 3–4: „namque tu solebas/ meas esse aliquid putare nugas”, w znaczeniu wierszy lekkich w lekturze. [GF]

Musa… amusos – Kochanowski wygrywa tu brzmieniowo pokrewieństwo etymologiczne grec. Mousa (Muza, jedna z dziewięciu bogiń opiekunek sztuk, tu w znacz. metonimicznym, „poezja”) i derywowanego od grec. mousikè (muzyka) przymiotnika amusus (pozbawiony muzycznego słuchu – w tym znacz. np. u Witruwiusza). [GF]

Aiax – Ajaks (Ajas) z Salaminy, syn Telamona, największy po Achillesie heros wojny trojańskiej, znany z Homerowej Iliady. [GF]

non texerit aegide Pallas – jednym z atrybutów Pallady („potrząsającej włócznią”, od grec. pallein – przydomek bogini wojny Ateny) była egida (z grec. aigìs, „kozia skóra”) – tarcza obleczona skórą kozła, obwiedziona ornamentem przedstawiającym węże, z głową Meduzy pośrodku. [GF]

Aluzja do Verg. Buc. 9, 32–33: „et me fecere poetam | Pierides”. Por. P. Lotichius, Eleg. II 112, 5–7: „Non me Pierides, Clusi, fecere poetam” (zob. Z. Głombiowska, La première version des élégies de Jan Kochanowski, „Humanistica Lovaniensia”, XXVII: 1978, s. 192), a także Ov. Am. II 1, 38: „carmina, purpureus quae mihi dictat Amor”.

Aoniae rupis… specus – Aonia to starożytne miano żyznej równiny w Beocji, rozciągającej się u stóp Helikonu. Na szczycie tej góry znajdowała się grota z sanktuarium Apolla i gaj poświęcony Muzom. [GF]

Por. Tib. III.4, 65: „Saevus Amor docuit validos temptare labores”; F. Petrarca, Bucolicum carmen, w. 12: „Hei michi! Solus Amor”. [GF]

Zestawienie z poezją hellenistycznego poety Kallimacha (ok. 320–ok. 240 przed Chr.) por. Ov. Am. II 4, 19–22. Rzymskim Kallimachem nazwał się nb. Propercjusz (Prop. IV 1, 65): „Umbria Romani patria Callimachi” – być może to właśnie do niego, nie zaś do poety z Aleksandrii, porównuje się Kochanowski. Wers w tym brzmieniu pojawił się w wydaniu Elegiarum libri quattuor z 1584 r. – redakcja wcześniejsza (w sylwie Jana Osmólskiego z ok. 1562 r.) brzmiała: „et certare sacro carmine Callimacho”. [GF]

Por. Prop. I 1, 4: „ingenium nobis ipsa puella facit”. [GF]

W górach Ida we Frygii książę trojański Parys pasał bydło. Wersy 7–18 odnoszą się do mitu o wojnie trojańskiej, spowodowanej porwaniem przez Parysa (syna króla Troi Priama) Heleny, córki Dzeusa i Ledy, żony króla Sparty Menelaosa. [GF]

Eurotas – główna rzeka Lakonii, przepływająca m.in. przez Spartę.[BA]

Tyndari pulchra – Tyndareos, heros lacedemoński, był „ziemskim” ojcem Heleny. [GF]

Aeacidem – tj. Achilles, syn Peleusa, syna Ajakosa, którego z kolei spłodził Dzeus z nimfą Ajginą. [BA]

Por. Prop. II 8, 38: „fortem illum Haemoniis Hectora traxit equis”. [GF]

Por. Ov. Am. II 4, 33: „tu, quia tam longa es, veteres heroidas aequas”. [GF]

Por. Ov. Am. III 12, 16: „ingenium movit sola Corinna meum”. [GF]

Amfion – syn Dzeusa i Antiopy – słynął z gry na lirze. Wraz z bratem Zetosem zbudował mury Teb: głazy przy dźwiękach liry same układały się warstwami; Linos – syn Amfimarosa i jednej z muz – inny znany z mitologii lirnik, miał współzawodniczyć z samym Apollonem.

Por. Pieśni II 2, 1–8: „Nie dbam, aby zimne skały / Po mym graniu tańcowały; / Niech mię wilcy nie słuchają, / Lasy za mną nie biegają! / Hanno, tobie k'woli spiewam, / Skąd jesli twą łaskę miewam, / Przeszedłem już Amfijona / I lutnistę Arijona”. [GF]

Gnozyjska, czyli kreteńska – od Gnossos (Knossos) – miasta na Krecie, w którym mieścił się pałac mitycznego Minosa. Przymiotnikowa forma Gnosia w lit. rzymskiej jedynie u Owidiusza (Ov. Epist. 4, 68). [BA]

Por. Prop. II 24c, 25–26: „si libitum tibi erit, Lernaeas pugnet ad hydras / et tibi ab Hesperio mala dracone ferat”. [GF]

Ww. 23–28 odnoszą się do dwunastu prac Heraklesa, uzbrojonego w maczugę (clava) i kreteński łuk (Gnosia tela): zabicia hydry lernejskiej (saevas hydras), lwa nemejskiego, schwytania łani kerynejskiej, dzika erymantejskiego, byka kreteńskiego, klaczy Diomedesa, trzody Geriona i przepędzenia ptaków stymfalijskich (audaces aggrediarque feras), wreszcie do zdobycia strzeżonych przez smoka złotych jabłek z ogrodu Hesperyd (mala Hesperio rapiam servata draconi) i uprowadzenia z Hadesu trójgłowego psa Cerbera (tria Tartarei colla domabo canis). [GF]

Christophore – apostrofa do Jana Krzysztofa Tarnowskiego (1537–1567), kasztelana wojnickiego, syna hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego (1488–1561). To zapewne w orszaku tego młodego magnata zwiedzał Kochanowski Italię. Ojciec, który ma służyć Janowi Krzysztofowi za przykład, dowodził w l. 1534–1537 polsko–litewską wyprawą na Moskwę, zdobywając m. in., w r. 1535, twierdzę Starodub (Starodubaeas evertit funditus arces), w bitwie pod Obertynem na Pokuciu (1531) pokonał wojska hospodara mołdawskiego Petru Raresza (vicit Dacos), zaś w 1549 rozbił pod Tarnopolem zagony tatarskie (perdomuitque Scythas). [GF]

Arctoi… soli – z grec. árktos (niedźwiedź), gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy, zaś na prawach antonomazji – kraje północne. [GF]

Dakami (starożytny lud pochodzenia trackiego zamieszkujący tereny lewobrzeżnego Dunaju) nazywa Kochanowski Wołochów, Scytami (koczowniczy lud zamieszkujący w starożytności ziemie na pn. od Morza Czarnego) – Tatarów. [GF]

Por. Verg. Aen. VI 24 i Buc. 10, 29. [BA]

Por. Hor., Od. IV 11, 23–24: „tenetque grata / compede vinctum”. [GF]

Por. Tib. II 3, 84: „ad imperium dominae sulcabimus agros”, a także Tib. II 4, 1: „Hic mihi servitium video dominamque paratam”. [GF]

Por. Prop. I 1, 19–21: „at vos, deductae quibus est pellacia lunae / et labor in magicis sacra piare focis / en agedum dominae mentem convertite nostrae”; Tib. I 2, 61–62: „Quid, credam? nempe haec eadem se dixit amores / Cantibus aut herbis solvere posse meos”. [GF]

Pindus – pasmo górskie między Tesalią a Epirem, Otrys – góra w południowej Tesalii, Eryks – góra na zachodnim wybrzeżu Sycylii, w pobliżu Trapani (dziś Erice). Pindus i Otrys pojawiają się obok siebie u Owidiusza (Ov. Met. VII 225). [BA]

Gołębicami (columbae, grec. peleiades) określano kapłanki wyroczni Dzeusa w Dodonie w Epirze. Wedle mitu przekazanego przez Herodota (II 54–57) dodońska wyrocznia powstała z rozkazu przysłanej przez Dzeusa mówiącej ludzkim głosem gołębicy. [GF]

Barses – Elegia adresowana jest zapewne do Andrzeja Barzego, studiującego razem z Kochanowskim w Padwie. Zob. Z. Głombiowska, op. cit., s. 228. [GF]

Następująca po inicjalnej apostrofie wypowiedź, stanowiąca niemalże całość elegii, ma charakter rozbudowanego porównania (amplificatio per comparationem). [GF]

Gnosidos ignes – „gnozyjskie ognie” – aluzja do żądzy Fedry, córki króla krety Minosa (przym. „gnozyjski” odnosi się do jego rezydencji w Gnossos – Knossos), wydanej za Tezeusza, która zapałała miłością do swego pasierba Hipolita (Hippolytosa), a gdy ten nie odwzajemniał jej uczucia, oskarżyła go o gwałt. Na historii Fedry i Hipolita osnute są m. in. tragedie Eurypidesa (Hippolytos uwieńczony) i Seneki Młodszego (Fedra) – ta ostatnia mogła być dla Kochanowskiego bezpośrednim źródłem inspiracji, obok – zapewne – Heroid Owidiusza (Epist. IV: Phaedra Hippolyto). Motyw macochy uwodzącej pasierba i oskarżającej go o gwałt znany jest również z Biblii (historia Józefa i żony Putyfara, zob. Rdz. 39). [GF]

Dianae – Diana (Artemida), bliźniacza siostra Apolla, bogini lasów, zwierząt i łowów, często przywoływana w ramach konwencji bukolicznej. [GF]

Por. Verg. Aen. IV 66–67: „est mollis flamma medullas / interea et tacitum vivit sub pectore vulnus”. [GF]

Por. Tib. III 4, 90: „nec te conceptam saeva leaena tulit”. [GF]

exemplo coelituum ista licent – aluzja do związków kazirodczych między bóstwami w mitologii greckiej, począwszy od samego Dzeusa, pozostającego w związku z własną siostrą, Herą. Podobny argument wkłada w usta Fedry Owidiusz w Heroidach (Ep. IV, 133–134): „Iuppiter esse pium statuit, quodcumque iuvaret, / et fas omne facit fratre marita soror”. [GF]

Cypri – Cypryda, przydomek Afrodyty związany z Cyprem, na który została przeniesiona z Cytery. Cypr stał się odtąd główną siedzibą bogini i głównym ośrodkiem jej kultu. [BA]

Zob. Ov. Epist. 5, 68. [BA]

Częsta w poezji antycznej pantografia miłosna, por. np. Cat. 51, 9–12 (naśladowanie z Safony): „lingua sed torpet, tenuis sub artus / flamma demanat, sonitu suopte / tintinant aures, gemina teguntur / lumina nocte”. [GF]

Por. Ov. Epist. XVII, 162: „nil illi potui dicere praeter ‘erit.'”. [GF]

Por. Prop. II 30a, 1–2: „Quo fugis a demens? nulla est fuga: tu licet usque / ad Tanain fugias, usque sequetur Amor.”; Ov. Epist. IV, 140: „dicar privigno fida noverca meo”. [GF]

Menady (grec. Mainades – „szalone”), lub też bachantki, towarzyszyły orszakowi Dionizosa, opętane mistycznym szałem. [GF]

maris… arbiter – Neptun (Posejdon) wedle niektórych wersji mitu o Tezeuszu – synu Egeusza i Ajtry – był jego prawdziwym ojcem. [GF]

Opowieść o Hippolicie i jego tragicznej śmierci pojawia się również, włożona w usta samego bohatera, w Metamorfozach Owidiusza (Ov. Met. XV, 497–546). [GF]

Elegia nawiązuje do motywu zwyciężającej wszystko miłości, znanego m. in. z Wergiliusza (Verg. Buc. X, 69: „Omnia vincit Amor: et nos cedamus Amori”. [GF]

in Olympiaco pulvere – w czwartym dniu igrzysk olimpijskich odbywały się wyścigi konne w hipodromie. [GF]

fasces ... secures – tzw. „fasces cum securibus”, pęk rózg (rózgi liktorskie) z wetkniętym w nie toporem, był oznaką władzy królów etruskich, a następnie rzymskich; w okresie Republiki symbolizował władzę konsula. [GF]

Mars – tu w znacz. antonomastycznym, „wojna”. [GF]

Niektórzy uczeni wskazują, że być może Kochanowski daje tu ironiczny portret któregoś ze swych padewskich mistrzów–humanistów – Pawła Manucjusza (1512–1574) lub Francesca Robortella (1516–1567). [GF]

barba conspicuus tragica – termin „magister barbatus” (brodaty mistrz) funkcjonował, w znaczeniu ironicznym, w rzymskiej satyrze. Por. Pers. IV 1, 2 („barbatum haec crede magistrum / dicere”) i Juv. Sat. XIV, 12 („barbatos licet admoveas mille inde magistros”). [GF]

amores… in quibus id, quod ames, tangere nulla via est – ironicznie odniesienie do neoplatońskiej koncepcji miłości idealnej, której zwolennikami byli m. in. Marsilio Ficino i Francesco Robortello. [GF]

quibus haec pessima prodigia – w kulturze włoskiej rogi uosabiają zdradę małżeńską. [GF]

Icarius ... canis – „pies Ikariosa”, Syriusz (Kanikuła lub „psia gwiazda” w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa), w mitologii greckiej pies Oriona, który wywarł zemstę na zabójcach Ikariosa, ojca Penelopy. Wschód Kanikuły, na krótko przed przesileniem letnim, oznaczał nadejście letnich upałów. Por. Ov. Am. II 16, 4: „et micet Icarii stella proterva canis”. [GF]

Odwołanie do elegijnej koncepcji miłości jako wojny („militia Amoris”), por. np. Ov. Am. I 9, 1: „Militat omnis amans et habet sua castra Cupido”. [GF]

Mavors – archaiczna forma imienia rzymskiego boga wojny, częsta (obok późniejszej: Mars) w poezji rzymskiej epoki augustowskiej. [BA]

Plutos – grecki bóg bogactwa.

Plutum pax gremio alma ferens – odniesienie do częstego w ikonografii antycznej przedstawienia personifikacji Pokoju (Pax, grec. Eirène) z dzieckiem Plutosem na ręku. Por. znana z późnej rzymskiej kopii statua Kefizodota Starszego (ok. 370 p.n.e.), zdobiąca ongiś ateńską agorę. [GF]

Scythas – także tutaj w znacz. Tatarzy. [GF]

Por. Ov. Am. II 12, 25–26: „Vidi ego pro nivea pugnantes coniuge tauros; / spectatrix animos ipsa iuvenca dabat”. [GF]

Andromacha, żona Hektora, przyglądała się z murów Troi–Ilionu (Iliaca ab arce) zmaganiom Hektora z Achajami. Zob. Hom. Il. VI, 380 i n. [GF]

Priamida, czyli syn Priama – tu w odniesieniu do Hektora.

W Homerowej Iliadzie Andromacha nie jest świadkiem śmierci męża – przybiega na mury w chwili, gdy Achilles wlecze zwłoki Hektora wokół murów Troi (Il. XXII, 431 i n.). [GF]

Elegia adresowana jest do jednego z dwóch towarzyszy włoskich podróży i studiów Kochanowskiego – Andrzeja Patrycego Nideckiego (1522–1587) – zob. też poświęcone mu foric. 10, 40, 122, l. VIII i el. III 14, lub węgierskiego humanisty Andrzeja Dudycza (András Dudith, 1533–1589) – zob. również foric. 26 i 63, el. III 16. [GF].

Pojęcie „Amoris improbi” wprowadzają w swej twórczości m.in. Propercjusz (I 1, 4–6) i Owidiusz (Fasti, II 331). Liczne paralele u poetów nowołacińskich, por. Andrea Navagero, Lusus, 58, 11 („Quod duris amor improbus sagittis”) i Tito Vespasiano Strozzi, Erot., II 3, 8b („Et gravibus stimulis improbus urget amor”). [GF]

Por. Cat. 68, 70–71: „quo mea se molli candida diva pede / intulit”. [GF]

Imię Menophile pojawia się m.in. w epigramach Marka Argentariusza (AP V. 105, 113, 116) – foric. 8 Kochanowskiego jest zresztą naśladowaniem jednego z nich (AP V. 113). [GF]

Przydomek Artemidy od miejsca jej urodzenia – góry Kyntos na Delos; tu Cynthia jako przydomek Artemidy–Selene pełni funkcję antonomazji Księżyca.

Por. Alessandro Braccesi, Carmina I 3, 12: „Cura vigil semper, dulcis inersque dolor”. [GF]

Medaeae ... currum – Medea po zabiciu swych dzieci uciekła z Jolkos do Aten na rydwanie zaprzężonym w ogniste rumaki, podarowanym jej przez dziadka, Heliosa. [GF]

pennatum Bellerophontis equum – skrzydlaty koń Pegaz, dzięki któremu Belerofont pokonał Chimerę. [GF]

Por. Ov. Trist. III 8, 1–6; Tito Vespasiano Strozzi, Erot. I 5, 11–13: „Nunc ego Medeae, quo fugit Iasona currum / Optarim, volucres Triptolemique rotas, / Scilicet ut dominae subito improvisus adessem”. [GF]

Por. Cat. 68a, 125–128: „nec tantum niveo gavisa est ulla columbo / compar, quae multo dicitur improbius / oscula mordenti semper decerpere rostro, / quam quae praecipue multivola est mulier”. [GF]

Por. Tib. I 10, 59–60: „A, lapis est ferrumque, suam quicumque puellam / Verberat”. [GF]

Por. Ov. Am. III 9, 10: „pectoraque infesta tundat aperta manu”. [GF]

Lydia – imię fikcyjnej kochanki na wzór bohaterek lirycznych u elegików rzymskich – Delii Tibullusa, Cyntii Propercjusza czy Corinny Owidiusza. [GF]

Por. Prop. I 14, 15: „nam quis divitiis adverso gaudet Amore?”. Por. także Tib. III 3, 23–24: „Sit mihi paupertas tecum iucunda, Neaera: / at sine te regum munera nulla volo”. [GF]

fugitivus amor – tytuł „Amor zbieg” (Eros drapetes, łac. Amor fugitivus) nosi słynny anakreontyk Moschosa z Syrakuz (II w. p.n.e.), tłumaczony na łacinę m.in. przez Angela Poliziana. [GF]

Tantaleo… lapide – syn Dzeusa Tantal został strącony do Hadesu za to, że na uczcie podał zaproszonym na nią bogom potrawę z własnego syna Pelopsa (lub, wedle innych wersji mitu, za wykradnięcie bogom nektaru i ambrozji). Aluzja Kochanowskiego odnosi się do jednej z kar, jaka przypadła Tantalowi: w Podziemiu umieszczono go pod wielkim głazem, grożącym w każdej chwili upadkiem. [GF]

Por. Tito Vespasiano Strozzi, Erot. III 11, 57–60: „Quis Venere adversa pretioso gaudeat ostro? / Copia tum curas demere nulla valet. / Nil ebur, aut gemmae, nil auri pondera prosunt, / Nil iuvat artifici structa labore domus”. [GF]

Elegia dedykowana jest Janowi Amorowi Tarnowskiemu (zob. przyp. do el. I 1). Pamięci zmarłego w 1567 r. wielkiego hetmana poświęca Kochanowski osobny utwór (el. IV 2). [GF]

Pergama (gr. Pergamon) – nazwa zamku trojańskiego i metonimicznie całej Troi.

Por. Prop. II 1, 19–21: „non ego Titanas canerem… / (…) /nec veteres Thebas, nec Pergama nomen Homeri”. [GF]

Góra Atos na Półwyspie Chalcydyckim jako „przekopana” (perfossus) pojawia się jedynie w przypisywanym Wergiliuszowi Culex (31). Aluzja odnosi się do relacjonowanych przez Herodota (VII 22–24) wydarzeń z wojen perskich: w 480 r. p.n.e. król Persów Kserkses kazał przekopać kanał przez przylądek Atos i przeprowadził nim flotę. [GF]

freta pulsa rotis – kolejny wyczyn Kserksesa podczas inwazji Hellady w r. 480 p.n.e.: na rozkaz króla zbudowano most na Hellesponcie celem przeprowadzenia wojsk do Europy (zob. Hdt VII 34–36). [GF]

Castalio … antro – grota i poświęcone Apollinowi i Muzom źródło kastalijskie, mające dawać natchnienie poetom, znajdujące się w Delfach, u stóp Parnasu. Phoebus (grec. Foìbos, „jaśniejący”) to homerycki epitet Apollina, zob. Hom. Il. I, 43. [GF]

Mimnermos z Kolofonu (VII/VI w. przed Chr.) jako twórca elegijnej poezji miłosnej patronował m.in. elegiom Propercjusza. Por. Prop. El. I 9, 11: „plus in amore valet Mimnermi versus Homero”. Por. Angelo Poliziano, el. 3, 1 „Qualis prisca fuit Mimnermi musa poetae”. [GF]

Por. F. Buonaccorsi (Calllimachus), ep. II 56, 1: „Quod mea pacato legisti carmina vultu”. [GF]

Aonia … tuba – zob. przyp. do el. I 1, 1. Tu w znacz. „aonijskiej (beockiej) trąby” poezji epickiej. Podobnie u Marcjalisa (XI 3, 8): „Pieria proelia flare tuba”. [GF]

Riphaeo ... vertice – Góry Ryfejskie, wg Pliniusza St. pasmo górskie identyfikowane z Uralem, z którego wypływa rz. Tanais (Don). Zob. Nat. Hist. 4, 78 i 6, 15. Por. El. III 1, 13.

Podobnie jak w el. I 1, wylicza tu Kochanowski przewagi wojenne hetmana Tarnowskiego, przypominając zwycięstwo nad Wołochami (Dakami) pod Obertynem (1531), nad Moskwą (dowodził wyprawą polsko–litewską w l. 1534–1537) i Tatarami (1549). [GF]

Phoebaeae … lauri – Febowe (Apollinowe) wawrzyny, w znacz. lauru poetyckiego. [GF]

Croesus – Krezus, słynący z bogactw ostatni król Lidii (VI w. p.n.e.), pokonany w 546 r. p.n.e. przez Cyrusa Wielkiego. Jego imię funkcjonowało w poezji antycznej jako synonim bogacza. Por. El. I 12, 41; III 2, 12; III 8, 54. [GF]

Hippodameja – córka Ojnomaosa, którą ojciec sadzał podczas wyścigu o jej rękę w rydwanach zalotników, by ich dodatkowo obciążyć lub odwrócić ich uwagę. [BA]

Chodzi tu o inną Hippodameję, żonę Pejritoosa, którą na weselu chciał zgwałcić jeden z zaproszonych centaurów, co stało się przyczyną tzw. centauromachii – wojny między Lapitami (lud tesalski, któremu przewodził Pejritoos) a centaurami. [BA]

Aut quae … ad patrias – Marpessa, córka Euenosa (bóstwa personifikacji rzeki w Etolii), zaręczona z Idasem, została porwana przez Apollona. Walczących nad rzeką Euenos człowieka i boga rozdzielił Dzeus, dając dziewczynie możliwość wyboru oblubieńca – Marpessa wybrała ziemskiego kochanka. Zob. Apollodor, Biblioteca, I 7, 61. [GF]

Aluzja do przemian Dzeusa uwodzącego kolejne ziemskie kochanki: Danae pod postacią złotego deszczu (aurum), Europę pod postacią byka (speciem tauri), wreszcie Ledę, przemieniwszy się w łabędzia (avem). [GF]

Kochanowski aktywuje tu petrarkistyczną topikę opisu ukochanej. Por. F. Petrarca, Canz. 147, 9–10: „La testa òr fino, et calda neve il vólto, / hebeno i cigli, et gli occhi eran due stelle” („Twarz – śnieg gorący, włosy – czyste złoto, / Rzęsy jak heban, oczy zaś – dwie gwiazdy”, przeł. J. Kurek). [GF]

Praecinctam balteo Cypridis – przepaska Afrodyty (Cypris to przydomek tej bogini), podarowana jej przez Dzeusa z okazji ślubu z Hefajstosem, gwarantowała powodzenie w miłości. U Homera Afrodyta pożycza swą przepaskę Herze chcącej wzbudzić pożądanie Dzeusa (Il. XIV, 212–219). [GF]

Pieridum – Pierydy, przydomek Muz, od jednego z najdawniejszych ośrodków ich kultu – Pierii, krainy na pd–wsch. wybrzeżu Macedonii u stóp Olimpu. [GF]

Parrhasii ... poli – tu w znacz. „krainy północnej”. Parrhasis Ursa (lub Arctos) to Wielka (dosł. „Arkadyjska”) Niedźwiedzica – mityczna Kallisto, zamieniona przez Herę w niedźwiedzicę za romans z Dzeusem, była córką króla Arkadii Likaona. Por. Ov. Met. II, 460. [GF]

Syrenam credas cantare – zniewalający śpiew syren wabił przepływających w pobliżu ich wyspy żeglarzy: żeby mu nie ulec, Odyseusz kazał przywiązać się do masztu, a swym marynarzom polecił zatkać uszy woskiem. Zob. Hom. Od. XII, 39 i n. [GF]

Orfeusz był dla poetów renesansowych uosobieniem poetyckiej doskonałości. Por. Guarino Guarini, Carm. 12: „Cedat ut Amphion, stupeat, si viveret, Orpheus!” [GF]

Kochanowski przedstawia Lidię na podobieństwo „uczonych dziewcząt” (puellae doctae) u rzymskich elegików. Por. Prop. I 7, 11 („me laudent doctae solum placuisse puellae”) i II 13, 11 („me iuvet in gremio doctae legisse puellae”), a także Tib. III 12,2. Z paralel nowołacińskich warto wymienić Tito Vespasiano Strozziego, Eroticon libri I 1, 70: „Et satis est si me culta puella probet”. Kochanowski przetworzył ten motyw również w Pieśniach (II 2, 13–16): „Ja chcę podobać się w mowie / Nauczonej białejgłowie; / Ty mię pochwal, moja pani, / Nie dbam, choć kto inszy gani!” [GF]

si quid blandum spirant – por. słynny list Kochanowskiego do Stanisława Fogelwedera z 6 X 1571 r.: „Ukazują mi się dwie boginie: jedna jest Necessitas clavos trabales et cuneos manu gestans ahena [cytat z Hor. Od. I 35, 17–19], a druga Poetyka, nescio quid blandum spirans.” Cyt. za: Pelc 2001, 290–291.

recens Slavica Musa – trudno orzec, kiedy powstała elegia I.6, której brak w pierwszej redakcji Elegiarum libri duo (w sylwie Osmólskiego sprzed 1562 r.): czy jeszcze w czasie włoskich peregrynacji Kochanowskiego, czy też już po powrocie do kraju, w połowie 1559 r. Jak przypuszczają badacze jego twórczości, poeta wracając z Italii mógł już przywieźć ze sobą autograf Zuzanny, które ukazała się niedługo potem (1561–1562), niektórych pieśni (dwie z nich, w tym hymn Czego chcesz od nas, Panie, wydrukowany również w Zuzannie, znalazły się w sylwie Osmólskiego), lub wreszcie wczesnej wersji Fraszek, wydanych drukiem dopiero w r. 1584 (Ł. Górnicki w II ks. Dworzaninia polskiego z 1566 r. wspomina fraszkę II.16 O Koźle). Sformułowanie o „nowej Muzie słowiańskiej” wskazywałoby jednak na wczesny okres twórczości Kochanowskiego. Zob. Pelc 2001, s. 145 i n. [GF]

Aurea Tarpeii … templa Iovis – mowa o świątyni Jowisza Kapitolińskiego (mons Tarpeius, skała tarpejska, to pd. strome zbocze Kapitolu). Zwycięzcy wyścigów konnych składali ofiary dziękczynne w tej najważniejszej świątyni starożytnego Rzymu. [GF]

Pactoli – Paktolos, rzeka w Lidii znana ze złotonośnych piasków. [GF]

Cytheraea – przydomek Wenus–Afrodyty, od wyspy Cytery (Kithira l. Cerigo) na Morzu Egejskim (łac. Cythera), słynącej z kultu bogini miłości. [GF]

Midas – mityczny król Frygii. Z wdzięczności za zaopiekowanie się Sylenem z jego orszaku, Dionizos obiecał spełnić jego życzenie: Midas zażądał, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto. [GF]

Częsty w poezji elegijnej motyw paraklausithyronu (kochanka przed zamkniętymi drzwiami), zob. El. I 8. [GF]

Meleti – Mikołaj Mielecki (ok. 1540–1585), starosta chmielnicki, późniejszy wojewoda podolski (od 1570 r.) i hetman wielki koronny (1579–1580), w którego towarzystwie, w orszaku młodego Jana Krzysztofa Tarnowskiego, Kochanowski wybrał się zapewne w podróż do Rzymu i Neapolu w l. 1554–1555. Mieleckiemu poświęcił poeta również dwie fraszki: I 45 („Nie dar jaki kosztowny, ale co przemogę”) i II 99 („Na swe złeś mię upoił, mój dobry starosta”). [GF]

Por. pochwała pokoju u Tibullusa (I 10, 67: „At nobis, Pax alma, veni spicamque teneto”). [GF]

Por. Tito Vespasiano Strozzi, Erot., IV 1, 118 „Ne desint nitidae florida serta comae”. [GF]

Bacchum – tu w znacz. antonomastycznym – „wino”. [GF]

Caesaris … Senae – aluzja do wydarzenia z wojny cesarsko–francuskiej na terenie Italii: 17 IV 1555 r. wojska cesarza Karola V (Caesaris), z pomocą florenckich Medyceuszy, zdobyły po kilkumiesięcznym oblężeniu toskańską (dosł. „etruską” – Hetruscae) Sienę. [GF]

Quae formosum … implicitum – po walce bogów olimpijskich ze zbuntowanymi synami bogini ziemi–Gai, Gigantami (tzw. gigantomachii), Dzeus pod postacią orła porwał słynnego urodą Ganimedesa, syna frygijskiego króla Trosa, zaniósł go na Olimp i uczynił boskim podczaszym. Zob. Ov. Met. X 155–161. [GF]

nupta Iovis – małżonka Dzeusa (Jowisza), Hera (Junona). [GF]

Nudus erat…vincla tulit – bóg wojny Ares (Mars) został przyłapany na cudzołóstwie dzięki podstępowi Hefajstosa, zazdrosnego małżonka Afrodyty. Kochankowie obudzili się nadzy, na oczach wszystkich bogów zwołanych przez zdradzonego męża, w brązowej sieci myśliwskiej, którą zastawił w łożu Hefajstos. Tę nowelistyczną miniaturę wkłada Homer w usta aojda Demodoka w Odysei (VIII 266–367). [GF]

Mavors – archaiczna forma imienia rzymskiego boga wojny Marsa. [GF]

Non Otum … Ephialtem – Otos i Efialtes, zwani też Aloadami, olbrzymi, którzy targnęli się na bogów olimpijskich – samego Aresa związali łańcuchami i zamknęli w brązowej beczce, z której po zabiciu olbrzymów uwolnił go Dzeus. [GF]

Sed raphanos… discat et ipse fodi – w starożytnej Grecji i Rzymie dla cudzołożników przyłapanych in flagranti przewidziana była m. in. upokarzająca kara: obnażano ich publicznie i wkładano w odbyt rzodkwie (raphanos) oraz głowacze (zwane też cefalami – mugiles – sporych rozmiarów ryby). Zob. Cat. 15, 18–19: „quem attractis pedibus patente porta / percurrent raphanique mugilesque”; Juvenalis, Sat. X, 317. [GF]

Ille quoque … virago virum – liczący dwanaście wierszy przykład odnoszący się do Heraklesa. Bohater uprowadziwszy woły Geriona postawił w Cieśninie Gibraltarskiej tzw. Słupy Heraklesa (Skała Gibraltarska i Ceuta), oznaczające kres znanego świata (fixit in orbe columnas); dzięki podstępowi tytana Atlasa wziął na swe barki nieboskłon (coelumque amoto solus Atlante tulit); zabił hydrę lernejską (mactata Hydra), lwa nemejskiego (Nemeaeo leone), ptaki stymfalijskie (volucrum monstris) i dzika erymantejskiego (Arcadiaque sue). Mylące jest natomiast odniesienie do Iole, córki króla Ojchalii Eurytosa (praebuit Eurytidi se non invitus amandum). Herakles po wykonaniu wszystkich prac wygrał zawody łucznicze, których stawką była ręka Iole – Eurytos odmówił jednak oddania mu córki za żonę. Wkrótce potem bohater zabił syna Eurytosa, Ifitosa – za karę został sprzedany w niewolę i przez kilka lat pozostawał w służbie królowej Lidii Omfale, która stroiła się w jego lwią skórę, podczas gdy on sam oddawał się kobiecym zajęciom. Na motywie niewoli Heraklesa u Omfale osnuty jest Owidiuszowy list Dejaniry do Heraklesa w Heroidach (Ov. Ep. IX 54 i n.). [GF]

Scythas – Tatarów. [GF]

Elegia nosi wyraźne cechy paraklausithyronu (grec. paraklausithyron, łac. amator exclusus – kochanek przed zamkniętymi drzwiami wybranki, gat. literacki zainicjowany przez Alkajosa w VII w. p.n.e., zob. fr. 374), por. El. I 14, III 1, 9–10, a także Pieśni I 21 („Ty śpisz, a ja sam na dworze”) i I 25 („Użałuj się, kto dobry, a potłucz zawiasy”). Inspiracją dla Kochanowskiego mogły być paraklausithyra poetów rzymskich: Cat. 67, Ov. Am. I 6 oraz Prop. I 16. Gatunek ten uprawiało też wielu poetów nowołacińskich: za przykład niech starczą dwa utwory Giovanniego Pontana: Carmen nocturnum ad fores puellae (Am. I 3) i Quaeritur ante limen puellae (Am. I 16). [GF]

Częsty zwrot w kontekście paraklausithyronu, por. Cristoforo Landino, Xandra, II 7, 13–14: „Me miserum! Non ora cibus, non lumina somnus / Intrat et in toto corpore nulla quies”; Giovanni Marrasio, Carmina varia, 15, 61–62: „Ah, quotiens volui committere lumina somno! / Fugerat at somnus lumina clausa meus”. [GF]

Auster – grec. Notos, gorący wiatr południowy. [GF]

Częsta w poezji antycznej topika miłości jako choroby, zob. np. Cat. 76, 25: „ipse valere opto et taetrum hunc deponere morbum”. Por. również foric. 24 („Morbus amor gravis est”). [GF]

aemulus Orphei pangere  – Orfeusz swą grą na podarowanej mu przez Apolla lirze zdolny był oczarować dzikie zwierzęta, a także poruszać drzewa i skały. Por. Ov. Met. XI, 1–2: „Carmine dum tali silvas animosque ferarum / Threicius vates et saxa sequentia ducit”. [GF]

vocalique … Phoebo – Phoebus, zob. El. I 5, 5. [GF]

Por. Angelo Poliziano, El. 7, 182: „Fugerat heu vultus, fugerat ore color”; Francesco Maria Molza, El. III 2, 6: „Et niveo solitus fugerat ore color”. [GF]

Zwrot o charakterze przysłowiowym, por. Palingenius (Pier Angelo Manzoli), Zodiacus vitae, 447: „Sed qui sero sapit, frustra sapit”; Pantaleon Candidus [Weiss], Fabulae, 138, 7–8: „Post damnum acceptum, omnis circumspectio sera est. / Sero sapit, qui iam malo accepto sapit”. [GF]

Stygiis … aquis – wody Styksu, głównej rzeki królestwa zmarłych – Hadesu. [GF]

Elegia utrzymana jest w konwencji miłosnej sielanki. Imię pasterza Likotasa (Lycotas) znane jest m. in. z elegii Propercjusza (IV 3 – list fikcyjnej Aretuzy do walczącego z dala od domu małżonka) i eklog Titusa Calpurniusa Siculusa (I w. n.e., zob. Ecl. 6, 26 i 7, 4). Fyllis natomiast (Phyllis) była postacią mitologiczną: córka króla Tracji zakochała się w jednym z synów Tezeusza wracających spod Troi, Akamasie lub Demofoncie. Kochanek musiał jednak wrócić do Aten, zaś Fyllis, nie mogąc się doczekać jego powrotu, odebrała sobie życie (zob. Ov. Ep. II: Phyllis Demophoonti). Fyllis jako bohaterka bukoliczna pojawia się u Wergiliusza (np. Buc. 3, 88: „Phyllida amo ante alias”), by zaludnić po wiekach sielanki poetów nowołacińskich. Por. np. Giovanni Boccaccio, Bucolicum carmen 12, 39: „Me Galathea diu, me quondam Phyllis amavit”; Jacopo Sannazaro, Eclogae piscatoriae, 1, 25; Marco Antonio Flaminio, Carm. III 20, 3: „Phyllis ubi formosa dedit mihi basia prima”, etc. Battista Mantovano radził z kolei wypędzić z bukolicznej scenerii wszystkie tradycyjne bohaterki kobiece (Adulescentia 4, 174–175): „Pellanturque procul vestris ab ovilibus omnes, / Thestylis et Phyllis, Galatea, Neaera, Lycoris”. [GF]

Por. Giglio Gregorio Giraldi, Ad auras: „Aurae, quae miseri mei furoris / Tot suspiria tot gravesque questus / Hinc inde accipitis fugaciores, / (…) / Vos suspiria haec gravesque questus / Ad surdas dominae adferatis aures”. [GF]

Por. Marco Antonio Flaminio, Carm. II 2, 8–11: „Seu tenebras Vesper, seu lucem ferret Eous, / Me flentem Vesper, flentem cernebat Eous. / Lugebant silvae, lugebant mollia prata, / Formosusque suos amiserat hortus honores”; Tito Vespasiano Strozzi, Erot., IV 1, 95–96: „Et cibus, et somni ingrati, te absente fuerunt / Nullaque nox misero non vigilata mihi”. [GF]

Por. Verg. Buc. 7, 59: „Phyllidis adventu nostrae nemus omne virebit”. [GF]

Dianae – zob. przyp. do El. I 2, 9. [GF]

Por. Verg. Buc. 10, 13–15: „Illum etiam lauri, etiam flevere myricae / pinifer illum etiam sola sub rupe iacentem / Maenalus et gelidi fleverunt saxa Lycaei”. [GF]

Parcae – Parki, rzymskie odpowiedniki greckich Mojr – Kloto („Ta, która przędzie”), Lachezis („Ta, która mierzy”) i Atropos („Nieodwracalna”) – bóstw personifikujących w mitologii greckiej przeznaczenie i wyznaczających długość ludzkiego życia za pomocą przędzy. [GF]

Lethaea … aqua – z grec. Léthe (Zapomnienie), córka bogini Eris (Niezgody), dała imię Źródłu Zapomnienia w Hadesie: woda letejska pozwalała umarłym zapomnieć o ich ziemskim życiu. [GF]

ignea Phoebe – grec. Phoíbe, „jaśniejąca”, w mit. greckiej jedna z tytanid, córek Uranosa i Gai (zob. Hezjod, Theogonia, 136), w poezji rzymskiej epitet Artemidy–Diany, siostry Apollina, bogini księżyca. Por. Verg. Georg. 431: „vento semper rubet aurea Phoebe”. [GF]

Sidonias vestes – szaty barwione słynną w starożytności fenicką purpurą, od miasta Sydon w Fenicji. Por. Prop. II 16, 55: „quare ne tibi sit tanti Sidonia vestis”. [GF]

Wersy 5–10 (motyw „nieupiększonej” kochanki) są ewidentnie wzorowane na Tibullusie (Tib. I 8, 9–16): „Quid tibi nunc molles prodest coluisse capillos / Saepeque mutatas disposuisse comas, / Quid fuco splendente genas ornare, quid ungues / Artificis docta subsecuisse manu? / Frustra iam vestes, frustra mutantur amictus, / Ansaque conpressos conligat arta pedes. / Illa placet, quamvis inculto venerit ore / Nec nitidum tarda compserit arte caput”. Por. także: Ov. Am. III 7, 1: „At non formosa est, at non bene culta puella”; Ars. Amat. I, 530: „Nuda pedem, croceas inreligata comas”; Tib. I 3, 91–92: „Tunc mihi, qualis eris, longos turbata capillos, / Obvia nudato, Delia, curre pede”. [GF]

septem … triones – dosł. „siedem wołów pociągowych”, jak nazywali Rzymianie siedem gwiazd tworzących konstelację Wielkiej Niedźwiedzicy. Stąd łac. Septentrio, „północ”. Por. Ov. Met. II, 528: „gurgite caeruleo septem prohibete triones”. [GF]

Maenali – „Arkadyjka” (Maenalis), od poświęconej kultowi Pana góry Majnalos w Arkadii. Chodzi o Kallisto, córkę króla Arkadii Likaona, zamienioną w niedźwiedzicę przez Herę za romans z Dzeusem, zaś przez Dzeusa przeniesioną na firmament jako Wielka Niedźwiedzica. Wersy 19–30, opowiadające historię nieszczęsliwej kochanki ojca bogów, wzorowane są na Metamorfozach Owidiusza (Ov. Met. II, 460–530). [GF]

Por. Ov. Am. I 13, 40: „clamares: "lente currite, noctis equi!"”. Konstrukcja apostrofy do Lidii przypomina Owidiuszowy paraklausithyron skierowany do nocnego stróża (Am. I 6), z powracającym pięciokrotnie refrenem: „tempora noctis eunt; excute poste seram!”. [GF]

Dianae – zob. przyp. do El. I 2, 9. [GF]

Arcas – Arkas, syn Dzeusa i Kallisto, heros eponim Arkadyjczyków, po śmierci przeniesiony przez Dzeusa na firmament, gdzie zajął miejsce obok swej matki jako Mała Niedźwiedzica. [GF]

Boreo … polo – tu w znacz. „północnego nieba”, od Boreasza, boga wiatru północnego. [GF]

flumen … Iberum – dosł. „rzeka iberyjska”, w znacz. Morze Iberyjskie, Ocean zachodni – mamy tu do czynienia z metaforycznym określeniem zachodu słońca. Por. Ov. Met. VII, 324: „ter iuga Phoebus equis in Hibero flumine mersis”. [GF]

liquidas Nerei – Nereusz, bóg morza i ojciec Nereid, tu w znacz. antonomastycznym „ocean”. Por. Ov. Met. I, 187: „qua totum Nereus circumsonat orbem”. [GF]

Latmon – Latmos, góra w Karii, wiążaca się z mitem o Selene i Endymionie. Bogini księżyca (lub, w niektórych wersjach mitu, Artemida, tu identyfikowana z Dianą – Febe) zakochała się w śpiącym wiecznym snem pasterzu i odwiedzała go co noc – ze związku z Endymionem Selene miała urodzić pięćdziesiąt córek. [GF]

Triviae – Trivia (od „trivium” – rozstaje dróg), przydomek bogini Hekate lub Diany (trivia virgo), czczonej na rozdrożach. Por. Lucretius, De rerum natura I, 84: „Triviai virginis”. [GF]

novus Eoa Lucifer exit aqua – Gwiazda Zaranna (Lucifer, dosł. „niosąca światło”) wstająca ze „wschodnich wód” (tj. Oceanu Indyjskiego, od Eos – Aurory, personifikacji świtu). Por. Prop. IV 3, 10: „ustus et Eoa decolor Indus aqua”. [GF]

Przykład obiegowego adynaton dotyczącego kobiecej niesłowności i wiarołomności. Por. Cat. 70, 3–4: „dicit: sed mulier cupido quod dicit amanti, / in vento et rapida scribere oportet aqua”. [GF]

Ww. 1–4 odpowiadają passusowi z Propercjuszowej elegii I 6, 13–18: „an mihi sit tanti doctas cognoscere Athenas / atque Asiae veteres cernere divitias, / ut mihi deducta faciat convicia puppi / Cynthia et insanis ora notet manibus, / osculaque opposito dicat sibi debita vento, / et nihil infido durius esse viro?”. [GF]

Por. Ov. Ep. 3, 90: „simque ego tristitiae causa modusque tuae”. [GF]

Por. Prop. I 6, 27–28: „multi longinquo periere in amore libenter, / in quorum numero me quoque terra tegat”. [GF]

in Elaeis … campis – dosł. „na polach elejskich”: chodzi o Elidę, krainę, w której leży Olimpia, gdzie odbywały się igrzyska na cześć Dzeusa Olimpijskiego. [GF]

Capitolinas … in arces – zwycięzcy wyścigów konnych składali ofiary dziękczynne w świątyni Jwoisza Kapitolińskiego. [GF]

Immortalis erat – Odyseusz w trakcie swej podróży powrotnej na Itakę został uwięziony na wyspie Ogygii przez zakochaną w nim i obiecującą mu nieśmiertelność nimfę Kalypso. Zob. Hom. Od. V. [GF]

Ww. 15–32 są swobodną przeróbką motywów z Propercjuszowej „funeralnej” elegii II 13b („Quandocumque igitur nostros mors claudet ocellos”). [GF]

Parca – zob. przyp. do El. I 9, 40. Motyw śmierci na łonie kochanki, podczas zapasów miłosnych (mors in coitu), pojawia się w bardziej dosłownej postaci u Owidiusza (Ov. Am. II 10, 35–38): „at mihi contingat Veneris languescere motu, / cum moriar, medium solvar et inter opus; / atque aliquis nostro lacrimans in funere dicat: / conveniens vitae mors fuit ista tuae!”. [GF]

Por. Prop. II 13b, 3: „nec mea tunc longa spatietur imagine pompa”. [GF]

Attalicove … toro – „łoże Attalosa” jest tutaj synonimem niezmiernych bogactw: słynął nimi Attalos I, król Pergamonu (241–197 p.n.e.), założyciel słynnej Biblioteki Pergameńskiej, fundator wspaniałych budowli i posągów. Por. Prop. II 13b, 6: „nec sit in Attalico mors mea nixa toro”. [GF]

Por. Prop. III 16, 25–28: „di faciant, mea ne terra locet ossa frequenti, / qua facit assiduo tramite vulgus iter! / post mortem tumuli sic infamantur amantum. /Me tegat arborea devia terra coma”. [GF]

Epicedium nieszczęśliwego kochanka pojawia się również w cytowanej elegii Propercjusza (II 13b, 35–36). Mopsus jest imieniem często pojawiającym się w powergiliańskiej (także nowołacińskiej) poezji bukolicznej – nosi je jeden z pasterzy–interlokutorów w V eklodze Wergiliusza (Buc. 5). [GF]

Por. Tib. II 4, 48: „annua constructo serta dabit tumulo”. [GF]

Por. Prop. II 13b, 57–58: „Sed frustra mutos revocabis, Cynthia, Manis: / nam mea qui poterunt ossa minuta loqui?” [GF]

Obiegowy topos ślepego i głuchego Amora, por. Prop. II 14, 18: „scilicet insano nemo in amore videt” i II 16, 36: „turpis amor surdis auribus esse solet”, aktywny również w poezji nowołacińskiej (Boccaccio, Bucolicum carmen 13, 27: „Caecus amor, cecique sumus quicunque sequentes!”; John Owen, Epigr. 50, 4: „Est igitur surdus, non modo caecus, amor”), jak też w XVII–wiecznej emblematyce – por. np. Otto Vaenius, Amorum emblemata (1608), embl. 34: Omnis amor surdis auribus esse solet. [GF]

Sauromatam – Sarmatę, w znacz. „Polaka”. [GF]

sub Arcto – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Frigida … Thrace – „lodowata” Tracja przywołana tutaj jako ojczyzna Orfeusza. [GF]

Zob. przyp. do El. I 8, 15–18. [GF]

Por. Prop. III 23, 5–6: „illae iam sine me norant placare puellas, / et quaedam sine me verba diserta loqui”. [GF]

Por. Prop. I 10, 16: „et dominae tardas possum aperire fores”. [GF]

Parthis – Partowie, wojowniczy lud zamieszkujący kraj na pd. od Morza Kaspijskiego, w wiekach I p.n.e. – II n.e. toczący nieustanne wojny z Rzymem, podbity w r. 226 n.e. przez Persję. [GF].

Por. Tib. I 1, 1–4: „Divitias alius fulvo sibi congerat auro / Et teneat culti iugera multa soli, / Quem labor adsiduus vicino terreat hoste, / Martia cui somnos classica pulsa fugent”. [GF]

Scythis – tu w znacz. „Tatarów”. [GF]

Halyattis – Alyattes II, król Lidii (619 p.n.e.–560 p.n.e.), założyciel imperium lidyjskiego i ojciec Krezusa. [GF]

Ex patria … in oras – zapewne aluzja do słynnych w starożytności wygnańców, np. ateńczyka Arystydesa (VI/V w. p.n.e.). Por. Cic., Tusc. V, 109: „Quanti vero ista civitas aestimanda est, ex qua boni sapientesque pelluntur?”. [GF]

morti … bibunt – zapewne aluzja do Sokratesa, który – skazany na śmierć w r. 399 p.n.e. – wypił w więzieniu truciznę. [GF]

Fulmine coelitum cultor cadit – por. Lucr. De rerum natura VI 393–395: „et potius nulla sibi turpi conscius in re / volvitur in flammis innoxius inque peditur / turbine caelesti subito correptus et igni? ” [GF]

infidae coniugis ense cadit – aluzja do króla Myken Agamemnona, zamordowanego po powrocie spod Troi przez wiarołomną żonę Klitajmnestrę. [GF]

Croese – zob. przyp. do El. I 6, 1. [GF]

Krezus, pokonany przez Cyrusa Wielkiego w 546 r. p.n.e., miał zginąć na stosie – wedle relacji Herodota (Hdt I 86) w obliczu śmierci przypomniał sobie prorocze słowa ateńskiego mędrca Solona. Sentencję o tym, że przed śmiercią nikogo nazwać nie można szczęśliwym, wkłada Herodot właśnie w usta Solona, pouczającego króla Lidii Krezusa o znikomości bogactw (zob. Hdt. I, 32). Por. Ov. Met. III, 135–137: „sed scilicet ultima semper / exspectanda dies hominis, dicique beatus / ante obitum nemo supremaque funera debet”. [GF]

Sileni … periisse statim – Sylen, syn boga Pana i nimfy, był słynnym ze swej mądrości wychowawcą Dionizosa. Schwytany przez króla Midasa i zapytany, co dla człowieka w życiu jest najlepsze, odrzekł: „nigdy się nie urodzić”. Opowieść tę przytacza Plutarch, Consolatio ad Apollonium, 115 B–E. Zob. też Cic. Tusc. I 114: „adfertur etiam de Sileno fabella quaedam: qui cum a Mida captus esset, hoc ei muneris pro sua missione dedisse scribitur: docuisse regem non nasci homini longe optimum esse, proximum autem quam primum mori”. [GF]

Lachesis – zob. przyp. do El. I 9, 40. [GF]

Longa dies … iubere Iovem – sześć ostatnich wersów elegii odnosi się do tragicznego losu króla Troi Priama, który miał nieszczęście żyć nazbyt długo, dożywając dokonanej z woli Dzeusa zagłady swego miasta, śmierci syna Hektora i wzięcia w niewolę żony Hekuby. [GF]

Elegia ta, będąca pochwałą żywota wiejskiego, czerpie z twórczości najbardziej „sielankowego” z rzymskich elegików – Tibullusa (np. II 3: „Rura meam, Cornute, tenent villaeque puellam / ferreus est, heu heu, quisquis in urbe manet” – motyw kochanki udającej się na wieś), a także z podobnej tematycznie elegii Propercjusza (II 19: „Etsi me invito discedis, Cynthia, Roma”), nawiązuje też do słynnej horacjańskiej epody Beatus ille (Hor. Ep. 2). Nie brak też interesujących paralel nowołacińskich – pokrewny elegii Kochanowskiego jest m. in. utwór Ercole Strozziego (1473–1508) – I 3: „Urbe meus discedit Amor…”, a także epigram Moschosa (II w.p.n.e.) „Na Erosa orzącego”, sparafrazowany po łacinie przez Angela Poliziana (Ex Moscho, 2: In Amorem arantem). Zob. Z. Głombiowska, Dwie wersje elegii „Urbs invisa vale…” Jana Kochanowskiego, „Meander”, R. XXVIII: 1973, nr 2–3. [GF]

Por. Tib. II 3, 3: „ipsa Venus latos iam nunc migravit in agros”. [GF]

Por. Tib. I 7, 29: „Primus aratra manu sollerti fecit Osiris”. [GF]

Por. Ov. Met. VIII, 218: „stivave innixus arator”. [GF]

Cilici … croco – krokus (szafran) z Cylicji, krainy w Azji Mniejszej. [GF]

Locus amoenus („rozkoszne miejsce”) – naturalnie położone, ocienione miejsce nad rzeką lub strumykiem. Za pierwszą w literaturze europejskiej realizację tego toposu uważa się opis wyspy Kalypso, Ogygii, w Odysei Homera (Hom. Od. V 59–74). Później locus amoenus staje się rodzajem „sztafażu inscenizacyjnego” (określenie E. R. Curtiusa) w poezji bukolicznej (Teokryt, Wergiliusz), by wkrótce oderwać się od tradycyjnego kontekstu opisowego i usamodzielnić jako zretoryzowany opis (np. w Carm. 131 Petroniusza Arbitra czy w poemacie Tyberiana z IV w. n.e.). Serwiusz Mariusz Honoratus (IV w. n.e.) jako pierwszy zdefiniował ów topos w swym komentarzu do Wergiliuszowej Eneidy (Comm. in Aen. VI 638): „amoena virecta autem quae solum amorem praestant, vel quasi amunia, hoc est sine fructu”, w średniowieczu zaś funkcjonowała definicja Izydora z Sewilli (Orig. XIV 8, 33): „amoena loca Varro dicta ait eo quod amorem praestant et ad se amanda adliciant”. [GF]

Phoebaeae … lyrae – Phoebus, zob. El. I 5, 5. [GF].

Formosa Arcadiis Atalanta in montibus – Atalanta, w mitach arkadyjskich córka Jasosa, wywodząca się od Arkasa, porzucona przez ojca w górach Arkadii wychowała się pod opieką myśliwych i wiodła odtąd żywot swej patronki, bogini Artemidy. [GF]

amans – Melanion, jeden z konkurentów do ręki Atalanty. Dziewczyna obiecała poślubić tego, kto prześcignie ją w biegu – udało się to Melanionowi, który odwrócił uwagę Atalanty rzucając za siebie trzy złote jabłka podarowane mu przez Afrodytę. Odtąd Melanion towarzyszył małżonce w polowaniach. [GF]

Por. Tib. III 3, 25–26: „O niveam quae te poterit mihi reddere lucem! / O mihi felicem terque quaterque diem!”. [GF]

Caucasea rupe – góry Kaukazu – skaliste i pozbawione roślinności – były synonimem nieprzyjaznej człowiekowi natury. To właśnie Kaukaz wybrał Dzeus na kaźń Prometeusza. [GF]

Murice … Tyrio – tyryjska (w znacz. fenicka, od nazwy miasta Tyr) purpura, którą otrzymywano z krwi śródziemnomorskiego mięczaka zwanego rozkolcem (murex). [GF]

Phrygiis ... tecta columnis – chodzi o kolumny z rzadkiego marmuru frygijskiego (w czasach Renesansu zwanego w Italii «marmo pavonazzo», z uwagi na kolorystykę przypominającą pawi ogon), wydobywanego w starożytności we frygijskim Dokimion w Azji Mniejszej. [GF]

Wersy 47–50 stanowią twórczą przeróbkę passusu Tibullusowej elegii III 3, 13–20: „Quidve domus prodest Phrygiis innixa columnis, / Taenare sive tuis, sive Caryste tuis, / et nemora in domibus sacros imitantia lucos / aurataeque trabes marmoreumque solum? / Quidve in Erythraeo legitur quae litore concha / tinctaque Sidonio murice lana iuvat, / et quae praeterea populus miratur? In illis / invidia est: falso plurima vulgus amat”. [GF]

Elegia ma cechy paraklausithyronu (grec. paraklausithyron, łac. amator exclusus – kochanek przed zamkniętymi drzwiami wybranki), por. el. I 8 i III 1, 9–10. [GF]

puer ille – Amor. [GF]

Bootae – Wolarz (Bootes, grec. Arktofylaks – „strażnik Niedźwiedzicy”), gwiazdozbiór nieba północnego, w pobliżu Wielkiej Niedźwiedzicy (currus Bootae oznacza zatem Wielką Niedźwiedzicę, lub – dosłowniej – przemieszczający się po niebie Wielki Wóz) – w niektórych przekazach mitologicznych chodziłoby o Arkasa, syna Dzeusa i Kallisto, gdzie indziej identyfikowanego z Małą Niedźwiedzicą (zob. przyp. do El. I 10, 25). [GF]

Por. Janus Broukhusius (1649–1707), Epigr. II 27, 14: „Tam levis incerto vertitur orbe dea”. [GF]

Por. Mart. IX 67, 1: „Lascivam tota possedi nocte puellam”. [GF]

Auster – zob. przyp. do El. I 8, 6. [GF]

Colchis – Kolchijka, mieszkanka Kolchidy (krainy nad Morzem Czarnym, związanej z mitem Argonautów), już u Eurypidesa (Med., 132), a później w poezji rzymskiej zwykle w znaczeniu parającej się czarami Medei –  zob. Hor. Epod. 16, 58: „neque inpudica Colchis intulit pedem”. [GF]

Por. Ov. Ars amat., II, 275–278: „Carmina laudantur, sed munera magna petuntur: / dummodo sit dives, barbarus ipse placet. / Aurea sunt vere nunc saecula: plurimus auro / venit honos: auro conciliatur amor”; Am. III 8, 29–32: „Iuppiter, admonitus nihil esse potentius auro, / corruptae pretium virginis ipse fuit. / Dum merces aberat, durus pater, ipsa severa, / aerati postes, ferrea turris erat”. [GF]

Gipsato  … pede – kredą oznaczano stopy niewolników przeznaczonych na sprzedaż. Por. Tib. II 3, 59–60: „quem saepe coegit / barbara gypsatos ferre catasta pedes”. [GF]

Odwołanie do częstej u rzymskich elegików „miłosnej” interpretacji hezjodejskiego mitu wieków ludzkości („amorum felicitas”): „wiek złoty” cechowała w tym moralistycznym i sielankowym zarazem ujęciu prostota obyczajów kochanków. Za wzór dla tego opisu posłużył zapewne passus elegii Propercjusza (III 13, 25–40: „Felix agrestum quondam pacata iuventus” etc.). [GF]

Por. Ov. Met. VI, 443: „magni mihi muneris instar”. [GF]

Ww. 41–46 dialogują z passusem cytowanej w kontekście motywu „amorum felicitatis” elegii Propercjusza (III 13, 27–38, „illis munus erat decussa Cydonia ramo”, etc.). [GF]

Por. Ov. Ars amat., II, 275–278: „Carmina laudantur, sed munera magna petuntur: / dummodo sit dives, barbarus ipse placet. / Aurea sunt vere nunc saecula: plurimus auro / venit honos: auro conciliatur amor”. [GF]

Wyróżniająca się zdecydowanie spośród pozostałych elegii ks. I, elegia XV, powstała w l. 60–tych lub na początku 70–tych, jest rodzajem ajtiologicznego epyllionu – krótkiego poematu epickiego wyjaśniającego mitologiczne dzieje jakiegoś miejsca, zjawiska bądź wydarzenia – w tym wypadku chodzi o krakowski Kopiec Wandy (Mogiłę). Gatunek ten eksploatowali chętnie w starożytności poeci aleksandryjscy i bukoliczni (np. Kallimach z Cyreny, Teokryt), po nich zaś – posługując się heksametrem lub dystychem elegijnym – rzymscy neoterycy (klasycznym przykładem jest c. 64 Katullusa, opiewające wesele Peleusa i Tetydy). Kochanowski sięga do bajecznych dziejów Polski, opowiadając historię córki legendarnego króla Kraka, Wandy. Postać tę, będącą żeńskim herosem–eponimem Wandalów–Słowian, najprawdopodobniej wymyślił Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem: w swej Kronice polskiej każe jej odrzucić zaloty niemieckiego księcia, który z rozpaczy i wstydu przebija się mieczem (Chron. Polon. I 7, 1–5). Wersja legendy o Wandzie, jaką podaje Kochanowski, różni się zasadniczo od wersji Kadłubkowej, w której po samobójstwie Niemca Wanda długo jeszcze króluje swym poddanym, spotyka się natomiast z wariantem z Kroniki Wielkopolskiej, gdzie Wanda rzuca się w fale Wisły (Boguphali Chronicon Poloniae, ed. A. Maciejowski, w: Monumenta Poloniae Historica, t. II, Lwów 1872, s. 474) – tę właśnie wersję powtórzy w swych Rocznikach Jan Długosz (Annales seu Chronicae Incliti Regni Poloniae, lib. I et II, Varsoviae 1964, s. 129–132). Nie wiadomo, czy poeta sięgnął do któregoś z tych źródeł. Przypuszcza się natomiast (zob. Pelc 2001, s. 303–304), że korzystał Kochanowski z wydanego w 1516 r. Bellum Prutenum Jana z Wiślicy (opowieść o Wandzie zob. k. 9v. – 10r.). Znał też zapewne epigram Klemensa Janickiego (Vanda Virgo) – świadczy o tym choćby zacytowany prawie in extenso jeden z jego wersów (zob. niżej, przyp. do El. I 15, 92). [GF]

solito carmine – „zwykłym”, lub wręcz „pospolitym” (jak na epicko–podniosły temat) wierszem, czyli dystychem elegijnym. [GF]

Analogiczne inwokacyjne exordium, wskazujące wyraźnie na epicki charakter narracji, znajdujemy np. u Wergiliusza: „Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur” (Aen. VI, 756); „Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum” (Aen. VII, 37). [GF]

Por. Wincenty Kadłubek, Chronica Polonorum I 7, 4: „Vanda mari, Vanda terre, aeri Vanda imperet”. [GF]

radiisve Minervae – Minerwa (rzymski odpowiednik greckiej Ateny) była m. in. opiekunką sztuk, rzemiosł i patronką prac kobiecych. [GF]

Dianae – zob. przyp. do El. I 2, 9. [GF]

virago – „mężna dziewica” (vir + virgo), w poezji rzymskiej epitet odnoszący się do Diany, Minerwy lub Amazonek (por. Ov. Met. II, 765: „belli metuenda virago”). W czasach Renesansu pojęcie to wiązało się z humanistycznym ideałem kobiety o męskiej sile ducha (w tym też sensie w jednym z polskich utworów Kochanowskiego, wydanym w 1585/1586 r. – Wzorze pań mężnych). Zob. J. Burckhardt, Kultura Odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1991, s. 240–241: „Na chwałę ówczesnych wielkich Włoszek nie można było powiedzieć nic pochlebniejszego ponad to, że miały męski umysł i męskiego ducha”. [GF]

Arctoo … ex orbe – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Ritogarus – Rudiger lub Rytyger. Niefortunnego zalotnika Wandy nazywa po imieniu (Rithogarus) dopiero Jan Długosz – u Kadłubka i w Kronice Wielkopolskiej mowa jedynie o „królu Alemanów” (Niemców), tyrannus Lemannorum. Być może imię Ritogarusa–Rytygera jest dalekim echem imienia Rüdigera von Bechelaren, postaci z sagi o Nibelungach. [GF]

Rheni ... genus – pochodzenie Rytygiera od bóstwa rzeki Ren jest poetyckim dodatkiem Kochanowskiego. [GF]

pharetrata … Amazon – Amazonki w mitologii greckiej były plemieniem wojowniczych kobiet wywodzących się od boga wojny Aresa i nimfy Harmonii – ich królestwo umieszczali starożytni m.in. na dalekiej Północy. [GF]

Saturnius – syn Saturna, Dzeus-Jowisz. [GF]

Intonuitque … dexter – za dobry omen uważali Rzymianie, jeśli grzmot rozległ się po prawej ręce wróżącego, w tym znaczeniu zresztą przym. dexter odnosił się do przychylności bóstwa (por. Ov. Fasti I, 67: „dexter ades ducibus”). Grzmot z lewej strony był natomiast znakiem gniewu bóstwa – zob. Verg. Aen IX, 630–631: „audiit et caeli genitor de parte serena / intonuit laevum”. [GF]

Arctoo despicit Ursa polo – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Por. C. Ianicius (Klemens Janicki), Vitae Polonorum principum, Vanda Virgo, w. 8: „Se fluvii rapidas praecipitavit aquas”. [GF]

tumulum congessit inanem – o kopcu–mogile, usypanym Wandzie w pobliżu Krakowa przez poddanych, wspomina jako pierwszy Jan Długosz (zob. wyżej). Chodzi oczywiście o kopiec Wandy w Mogile – dawnej podkrakowskiej wsi, dziś na terenie Nowej Huty – kurhan o niejasnym przeznaczeniu, usypany najprawdopodobniej w epoce plemiennej (ok. VIII w. n.e.), choć niektórzy historycy chcieliby w nim widzieć (podobnie jak w analogicznym Kopcu Krakusa na Podgórzu) o wiele wcześniejszy kultowy kopiec celtycki. Nazwa wsi Mogiła wiąże się właśnie z Kopcem Wandy – w 1222 r. biskup krakowski Iwo Odrowąż ufundował we wsi figurującej w dokumencie jako praedium quod dicitur Mogila sive Tumba klasztor cystersów. Poetycki opis domniemanej mogiły Wandy dał przed Kochanowskim Jan z Wiślicy w Bellum Prutenum (k. 10r.): „Constituunt tumulum facientes vertice celsum, / Qui fovet usque modo aeternumque sepulta fovebit / Gractigenae celebris praecordia casta puellae, / Hic ubi splendescunt clarae pulcerrima Tumbae / Moenia frondiferis multum revirentia silvis”. [GF]

a Stygiis ... aquis – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

Naidi – Najady były w mitologii greckiej nimfami wodnymi, ucieleśnieniem boskości rzeki lub źródła, które zamieszkiwały – można je uznać za odpowiednik rusałek z mitologii słowiańskiej. [GF]

Mogilam – zob. przyp. do w. 99. [GF]

aeternae foedera amicitiae – pierwsze cztery wersy elegii dialogują z c. 109 Katullusa, którego „cykl Lesbii” z motywem niewiernej kochanki i prób „ozdrowienia” z nieszczęśliwej miłości (por. c. 76, 13: „difficile est longum subito deponere amorem”) patronuje elegiom ks. II. Por. Cat. 109, 6: „aeternum hoc sanctae foedus amicitiae”. [GF]

Brak woreczka żółciowego u gołębi skłonił starożytnych do przekonania, że ptaki te niezdolne są do gniewu (żółć – grec. chólos, stąd „choleryk” – uważano za siedlisko negatywnych emocji). Przekonanie to odciska się również w chrześcijańskiej symbolice gołębicy-Chrystusa, bądź Ducha św. Pisał o tym m.in. św. Tomasz w Sumie teologicznej (cz. III, quaestio 39, art. 6), zaś w XVII-wiecznej emblematyce funkcjonowała związana z tym toposem ikonografia, por. np. Daniela Kamera Emblemata Sacra (Francofurti 1624, s. 24): Pacis amans, „Frons oleae pretiosa manu fert symbola Pacis,/ Atque iracundo felle columba caret”. [GF]

Stygis ... lacus – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

Alcestis – Alkestis, córka króla Jolkos Peliasa, wydana za króla tesalskiego Feraj Admeta. Alkestis była wzorem małżeńskiego oddania: zgodziła się umrzeć w zastępstwie męża, ale Heraklesowi udało się uprowadzić ją z Hadesu. Fragment Eurypidesowej tragedii pt. Alkestis przełożył Kochanowski – jego Alcestis męża od śmierci zastąpiła (powstała zapewne w l. 60-tych) jest nb. pierwszą w Europie próbą przekładu Eurypidesa na język wernakularny. [GF]

Por. Cat. 11, 17–18: „cum suis vivat valeatque moechis,/ quos simul complexa tenet trecentos”. [GF]

Utwór ten w dużej mierze czerpie z Propercjuszowej elegii III 17 („Nunc, o Bacche, tuis humiles advolvimur aris”) oraz analogicznej alegii Tibullusa (III 6: „Candide Liber, ades – sic sit tibi mystica vitis”). [GF]

Bacche – z grec. Bákchos (prawdopodobnie wariant Íakchos, od iácho – „krzyczeć”, por. również Brómios – „dźwięczący”), jedno z imion boga winnej latorośli, wina i mistycznego szału. [GF]

tua ... cornua – Dionizosa-Bachusa przedstawiano często jako uwieńczone wężami, rogate dziecko. Badacze starożytnych mitologii dowodzą, że rogi były symbolem kapłaństwa (por. np. rogi Mojżesza) i ofiary (Dionizos ginący i zmartwychwstający). [GF]

Por. Prop. III 17, 3–4: „tu potes insanae Veneris compescere fastus/ curarumque tuo fit medicina mero”. [GF]

Ww. 5–8 wzorowane są na Horacym (III 21, 13–20): „Tu lene tormentum ingenio admoves/ plerumque duro; tu sapientium/ curas et arcanum iocoso/ consilium retegis Lycaeo./ Tu spem reducis mentibus anxiis/ viresque et addis cornua pauperi,/ post te neque iratos trementi/ regum apices neque militum arma”. Por. Pieśń I 3, 17–20: „ty cieszysz nadzieją/ Serca, które mdleją;/ Ty ubogiemu przyprawujesz rogi,/ Że mu ani król, ani hetman srogi”. [GF]

Orcum – Orkus, w rzymskich wierzeniach ludowych demon śmierci, z czasem – a zwłaszcza w poezji – utożsamiany z samym królestwem zmarłych (greckim Hadesem). Zob. np. Wergiliusz, Eneida, II 398: „multos Danaum demittimus Orco” („wielu Danaów strącamy w otchłań Orku”, tł. Z Kubiak). [GF]

Ww. 13–16 są swobodną przeróbką anonimowego epigramu sympotycznego z Antologii Palatyńskiej (AP XI 8). [GF]

Por. Hor. Carm. I 11, 6–7: „spatio brevi/ spem longam reseces”. [GU]

Por. Tib. I 4, 28–33: „At si tardus eris, errabis: transiet aetas./ Quam cito non segnis stat remeatque dies,/ Quam cito purpureos deperdit terra colores,/ Quam cito formosas populus alta comas!/ Quam iacet, infirmae venere ubi fata senectae,/ Qui prior Eleo est carcere missus equos!” [GU]

Phoebea … lampade – Phoebus (grec. Foìbos, „jaśniejący”) to homerycki epitet Apollina (zob. Hom. Il. I, 43), uosabiającego również – wymiennie z Heliosem – Słońce. [GF] Por. Ver. Aen. IV 6: „postera Phoebea lustrabat lampade terras” oraz Joachim Camerarius, Praecepta honestatis atque decoris puerilis, Basel 1536: „Phoebea lampade pulsa/ Quaeque nitent modicum sidera lumen habent”, s. 39. [GU]

mea rara fides – por. zwrot przysłowiowy: „Vulgare amici nomen, sed rara est fides”. [GU] Pełna goryczy apostrofa do wiarołomnej kochanki wywodzi się z Katullusa i Propercjusza (por. Cat 87, 3–4: „nulla fides ullo fuit umquam foedere tanta,/ quanta in amore tuo ex parte reperta mea est” i Prop. II 8, 11–12: „munera quanta dedi vel qualia carmina feci!/ illa tamen numquam ferrea dixit 'Amo.'”), nie brak też licznych paralel nowołacińskich (np. Giovanni Pontano, Amores I 3, 67). [GF].

Motyw „servitium amoris”, por. m.in. Ov. Am. II 17, 1–2: „Siquis erit, qui turpe putet servire puellae,/ illo convincar iudice turpis ego!” oraz Tib. II 4 („Hic mihi servitium video dominamque paratam”). [GF]

Por Cat. 8, 12–13: „vale puella, iam Catullus obdurat,/ nec te requiret nec rogabit invitam”. [GF]

Por. Prop. II 5, 5–8: „inveniam tamen e multis fallacibus unam,/ quae fieri nostro carmine nota velit,/ nec mihi tam duris insultet moribus et te/ vellicet: heu sero flebis amata diu”. [GF]

Por. Tib. I 2, 65–66: „Non ego, totus abesset amor, sed mutuus esset,/ Orabam, nec te posse carere velim”. [GF]

Curios Fabriciosque – rody Kuriuszy i Fabrycjuszy symbolizują tu surowość obyczajów: przysłowiowe w starożytnym Rzymie były cnoty ich przedstawicieli z czasów republiki (III w. p.n.e.), konsulów Maniusza Kuriusza Dentatusa (zwycięzcy nad Samnitami, Sabinami i Pyrrusem) oraz Gajusza Fabrycjusza Luscinusa (pogromcy m.in. Lukanów). Jako przykład starorzymskich cnót wymienia te rody m.in. Cyceron w mowie Pro Caelio (39). [GF]

Catonem – chodzi o Marka Porcjusza Katona Starszego (234–149 p.n.e.), fanatycznego zwolennika starorzymskich obyczajów. Por. Hor. Carm. III 21, 11–12: „narratur et prisci Catonis/ saepe mero caluisse virtus”. [GU]

Bacchus – zob. przyp. do El. II 2, 1. [GF]

Por. Tib. III 6, 21–22: „nunc venit iratus nimium nimiumque severis:/ qui timet irati numina magna, biba”. [GF]

Cornua… cavete, viri – chodzi tu o metaforyczne znaczenie rogów, symbolizujących zdradę małżeńska, por. El. I 3, 21–24.

Aluzja do mitu o dziecku-Dionizosie: zamienił on w delfiny tyreńskich piratów, którzy uprowadzili go i chcieli sprzedać jako niewolnika. Poetycką wersję tego mitu mógł znaleźć Kochanowski np. w Owidiuszowych Metamorfozach (Ov. Met. III, 597–691). [GF]

U Horacego: Carm. I 18, 6; III 3, 13. [BA]

Por. Verg. Aen. IV, 412: „improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!”; Tib. II 6, 15–18: „acer Amor, fractas utinam tua tela sagittas,/ si licet, extinctas aspiciamque faces!/ tu miserum torques, tu me mihi dira precari/ cogis et insana mente nefanda loqui”. [GF]

Quirites – w znacz. „obywatele”. Kwiryci, początkowo Sabinowie (mieszkańcy miasta Cures) – po połączeniu Rzymian i Sabinów nazwą tą objęto wszystkich obywateli i stosowano ją w kontekście cywilno-państwowym. [GF]

Por. Cat. 85: „Odi et amo. quare id faciam, fortasse requiris./ nescio, sed fieri sentio et excrucior”. [GF]

porrectum ... pascere avem – aluzja do Tityosa, giganta, któremu zazdrosna Hera kazała zabić nowonarodzone dzieci Dzeusa i Latony, Apolla i Artemidę. Dzeus poraził go gromem i strącił do Hadesu, gdzie sęp pożera jego odrastającą wciąż na nowo wątrobę. Por. Verg. Aen. VI, 595–600: „nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,/ cernere erat, per tota novem cui iugera corpus/ porrigitur, rostroque immanis vultur obunco/ immortale iecur tondens fecundaque penis/ viscera rimaturque epulis habitatque sub alto/ pectore, nec fibris requies datur ulla renatis”. [GF]

saxo ... relabi – aluzja do Syzyfa, którego za wielokrotne przechytrzenie bogów (m.in. schwytał on i uwięził boga śmierci, Tanatosa), Dzeus skazał na męki w Hadesie: Syzyf toczy pod górę ogromny głaz, staczający się w dół zanim osiągnie wierzchołek. [GF]

indefessa ... rota – aluzja do króla Lapitów Iksjona, który za próbę gwałtu na bogini Herze skazany został przez Dzeusa na okrutną karę: cierpi rozpięty na płonącym, wirującym kole. [GF]

Cyprim – zob. przyp. do El. I 2, 27. [GF]

Por. Ov. Ep. 4, 70: „acer in extremis ossibus haesit Amor”, a także Met. III, 395–396: „sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae;/ extenuant vigiles corpus miserabile curae”. [GF]

Por. Henning Conradinus (zm. 1590), Ad Threnam fluvium, 7–8: „Non volucrum cantus, non lustra propinqua ferarum,/ Nec vitrei fontes, nec mihi rura placent” [GF]

Utwór ten wiele zawdzięcza opartej na analogicznym motywie proroczego snu elegii Tibullusa (III 4, „Di meliora ferant, nec sint mihi somnia vera”). [GF]

Phrygia ... in Ida – zob. przyp. do El. I 1, 8. Parys miał orzec, która z trzech bogiń – Hera (Junona), Atena (Minerwa), czy Afrodyta (Wenus) – jest najpiękniejsza. [GF]

Sidonio ... murice – zob. przyp. do El. I 13, 48. [GF]

Orci – zob. przyp. do El. II 2, 15. [GF]

Por. Tib. II 4, 53–54: „quin etiam sedes iubeat si vendere avitas,/ ite sub imperium sub titulumque, Lares”. [GF]

Evadne – Euadne, żona Kapaneusa, uczestnika wyprawy Siedmiu przeciw Tebom. Rzuciła się w płomienie stosu całopalnego, po tym jak małżonek zginął od pioruna ciśniętego przez Dzeusa. [GF]

Penelope – Penelopa, wierna małżonka Odyseusza, czekająca nań przez 20 lat na Itace. Obydwa przykłady – Euadne i Penelopy – odnoszą się do małżeńskiej wierności i oddania. [GF]

Hymenaeo – Hymenajos (etymologia niepewna: z grec. hymén – „błona dziewicza”, lub też hymnós – „uroczysta pieśń”) był bogiem prowadzącym orszak weselny – przypuszczalnie początkowo był personifikacją samej pieśni weselnej, w której często wzywano jego imię. [GF]

Por. Cat. 68, 143–146: „nec tamen illa mihi dextra deducta paterna/ fragrantem Assyrio venit odore domum,/ sed furtiva dedit mira munuscula nocte,/ ipsius ex ipso dempta viri gremio”. [GF]

Neptunia ... aequora – Neptun (Posejdon), bóg mórz i oceanów, w sensie antonomastycznym – „morze”. [GF]

sylva ... Hercynia – Las Hercyński (lub też Góry Hercyńskie – Hercynius saltus), pasmo pokrytych puszczą wzniesień: Cezar w Wojnie galijskiej (VI 24–25) oznacza tym mianem puszczę rozciągającą się od źródeł Dunaju w Schwarzwaldzie po Las Czeski i Sudety. Tu w znaczeniu nieprzystępnego, dzikiego lasu. [GF]

porrigat Hebe pocula – Hebe, personifikacja młodości, córka Dzeusa i Hery, zaś po jego apoteozie – boska małżonka Heraklesa, do czasu porwania Ganimedesa podawała olimpijskim bogom nektar. [GF]

Anticyram – Antikyra, miasto w Fokidzie, u stóp Parnasu, słynące z hodowli zioła zwanego helleborum (ciemiernik), służącego jako lek na epilepsję, melancholię i choroby umysłowe. Stąd przysłowiowym stał się zwrot naviga Anticyram (w znaczeniu: „jedź do czubków”). Por. Hor. Ars 299–300: „nanciscetur enim pretium nomenque poetae,/ si tribus Anticyris caput insanabile nunquam…”. [GF]

Cyaneis ... scopulis – Symplegady (Symplegades – „zderzające się”, lub Kyaneaj Petraj – „ciemne skały”), dwie skaliste wysepki u ujścia Bosforu Trackiego do Morza Czarnego. Skały te, wedle greckich mitów, miały być ruchome – zderzały się, ilekroć ktoś próbował między nimi przepłynąć. Udało się to jedynie Argonautom – odtąd skały pozostały nieruchome. [GF]

Syrtes – Syrty, dwie wielkie zatoki na M. Śródziemnym, w centralnej części wybrzeża Afryki pn. Cieszyły się w starożytności złą sławą ze względu na mielizny i rafy. [GF]

Austris – zob. przyp. do El. I 8, 6. Por. Tib. I 1, 47: „Aut, gelidas hibernus aquas cum fuderit Auster”. [GF]

Infaustus fuit ille dies … oculis aspicienda meis – topos pierwszego spotkania i pierwszego spojrzenia wymienionego z ukochaną należał do stałego repertuaru poezji petrarkistycznej (por. Petrarka, Canzoniere, 61: „Benedetto sia ‘l giorno, e ‘l mese, et l’anno”). Błogosławienie dnia i godziny owego spotkania ma swój ścisły odpowiednik w anatemach antypetrarkistów, którymi incipit elegii Kochanowskiego zdaje się pobrzmiewać – por. np. Ballade Guillaume’a de Machault (zm. 1377): „Je maudis l’eure et le temps et le jour,/ La semainne, le lieu, le mois, l’anneé,/ Et les deus yeux dont je vis la douçour/ De ma dame qui ma joie a finée”. [GF]

Por. Prop. II 24b, 18: „tam te formosam non pudet esse levem?” oraz Ov. Am. III 11b, 41–42: „aut formosa fores minus, aut minus inproba, vellem;/ non facit ad mores tam bona forma malos”. [GF]

Syrtes – zob. przyp. do El. II 5, 19. [GF]

Por. Cat. 64, 164–166: „sed quid ego ignaris nequiquam conquerar auris,/ externata malo, quae nullis sensibus auctae/ nec missas audire queunt nec reddere uoces?” [GF]

Aeolii ... venti – Eol (Ajolos), syn Posejdona, w Homerowej Odysei (X 1–76) władca wiatrów podejmujący Odysa na wyspie Eolii. [GF]

Elegia II 7 jest epinikionem (pieśnią pochwalną lub triumfalną) na cześć zwycięskiej wyprawy inflanckiej (tzw. Wyprawy Poswolskiej) Zygmunta Augusta w 1557 r., dowodzonej przez Jana Mieleckiego – ojca przyjaciela poety, Mikołaja. Utworowi patronuje słynna horacjańska oda I 37 („Nunc est bibendum”), napisana na cześć wiktorii Oktawiana Augusta pod Akcjum (31 p.n.e.). [GF]

Aonio fonte – zob. przyp. do El. I 1, 2. [GF]

Arctois ... ab aequoribus – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Livonem – Inflantczyka (Livonia to łacińska nazwa Inflant). [GF]

Legatis … intulerat … manus – wysłany przez Zygmunta Augusta w 1556 r. z poselstwem do Inflant Kasper Łącki, mający wstawić się u wielkiego mistrza kawalerów mieczowych za prześladowanym zwolennikiem sekularyzacji Inflant i przyłączenia ich do unii polsko-litewskiej, arcybiskupem ryskim Wilhelmem Hohenzollernem, zginął w czasie zamieszek w Rydze. Incydent stał się bezpośrednim casus belli. [GF]

Ww. 7–32 dają epicką relację (wzbogaconą o homeryckie porównanie) Wyprawy Poswolskiej. Zygmunt August zgromadził we wrześniu 1557 r. wojska polsko-litewskie w obozie pod Pozwołem (lit. Pasvalys). Demonstracja zbrojna wywołała pożądany efekt: nie doszło do bitwy, a 14 września dowodzący wojskami inflanckimi wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Johann Wilhelm von Fürstenberg podpisał traktat pokojowy z Rzeczpospolitą, zrywając jednocześnie zawarte trzy lata wcześniej przymierze z Rosją. [GF]

tuus ... pater – Zygmunt I Stary (1467–1548), od 1506 r. król polski i wielki książę litewski. [GF]

Trans Tanaimque ... fuga – zachęta do przepędzenia Tatarów (Scythas) za rzekę Don (Tanais). [GF]

Ta elegia o charakterze „moralizatorsko-kosmetycznym” czerpie z analogicznych utworów Propercjusza (Prop. I 2: „Quid iuvat ornato procedere, vita, capillo”) i Owidiusza (Ov. Am. I 14: „Dicebam ’medicare tuos desiste capillos!'”). [GF]

Wg klasycznej pisowni: Pyrrhae. Pyrra (gr. Pu/rra, łac. Pyrrha – „płomienista” = „rudowłosa”) – w mitologii greckiej córka Epimeteusa i Pandory, żona Deukaliona, z którym po potopie odtworzyła rodzaj ludzki (Deukalion stworzył mężczyzn, Pyrra – kobiety, do czego nawiązuje Kochanowski, nazywając dziewczęta – „puellae” mianem „Pirrhae progenies”). [BA]

Eoos ... lapillos – drogie kamienie ze Wschodu (z grec. Eos – „gwiazda zaranna”, Jutrzenka). [GF]

Crocodilaeo ... fimo – wyciąg z jelit krokodylich stosowano – w połączeniu z różnymi olejkami – jako rodzaj maseczki na twarz – miał on być pomocny na choroby skóry, zapobiegać powstawaniu piegów i plam na skórze etc. Zob. Plin. Nat. Hist. XXVIII, 109: „[Crocodilea] inlita quoque ex oleo cyprino molestias in facie nascentes tollit, ex aqua vero morbos omnes, quorum natura serpit in facie, nitoremque reddit; lentigines tollit ac varos maculasque omnes”. Z takich „kosmetyków” naśmiewał się już Horacy (Ep. 12, 11). [GF]

Apelles – Apelles z Kolofonu (IV w. p.n.e.), jeden z najświetniejszych malarzy greckich, aktywny na dworze Aleksandra Wielkiego i Ptolemeusza I. Jego imię funkcjonowało w poezji jako synonim doskonałego malarza. [GF]

Parrhasius – Parrasjos z Efezu, działający w Atenach w V w. p.n.e. słynny malarz, ceniony na równi z Zeuksisem i Timantesem. [GF]

Protogenesve – Protogenes z Kaunos, malarz współczesny Apellesowi, ok. 300 r. p.n.e. działał na Rodos. [GF]

Paris ... exhibuisse deas – chodzi o słynny „sąd Parysa”: trojański książę miał wskazać najpiękniejszą spośród trzech bogiń – Herę, Atenę lub Afrodytę. Jego wybór padł na boginię miłości. Por. El. I 1, 8 i El. II 4, 3. [GF]

Ligurine, Neaerae – imię fikcyjnej kochanki Neajry (por też foric. 4 i 28), znane bodaj wyłącznie z Homerowej Odysei (nosi je pewna nimfa na wyspie Trynakii, matka pasterek strzegących trzód Heliosa – zob. Od. XII 133) pojawia się m.in. w III ks. elegii Tibullusa (III 1–4 i 6) i u Horacego (Od. III 14) – w twórczości tego ostatniego znajdziemy też bohatera lirycznego imieniem Ligurinus (IV 1 i 10). [GF] Imię Neaery częste również w elegii renesansowej: Giovanni Pontano, Michaele Marullo, Janus Secundus etc. [GU]

Cythera – zob. przyp. do El. I 6, 33. [GF]

Zob. przyp. do El. II 2, 27. [GF]

Zob. przyp. do El. II 2, 26. [GF]

Być może aluzja do słynnego passusu z Owidiuszowych Metamorfoz (I 84–86): „pronaque cum spectent animalia cetera terram,/ os homini sublime dedit caelumque videre/ iussit et erectos ad sidera tollere vultus” – nieszczęśliwie zakochany sprzeniewierza się powołaniu człowieka do patrzenia w gwiazdy. [GF]

Epicure – Epikur (341–271 p.n.e.), twórczy kontynuator materializmu Demokryta z Abdery, zakładał istnienie wiecznej, niezniszczalnej i składającej się z atomów materii. [GF]

Por. Prop. II 12, 1–5 („Quicumque ille fuit, puerum qui pinxit Amorem”…). [GF]

Motyw z Cat. 76, 13–16: „difficile est longum subito deponere amorem,/ difficile est, verum hoc qua lubet efficias:/ una salus haec est. hoc est tibi pervincendum,/ hoc facias, sive id non pote sive pote”. Utwór Katullusa sparafrazował Kochanowski w całości we Fraszkach (III 30, Do Jana – „Jeśli stąd jaką rozkosz ma człowiek cnotliwy”). [GF]

Orco – zob. przyp. do El. II 2, 15. [GF]

Ww. 17–26 relacjonują znany bodaj tylko z Pauzaniasza (VII 21, 1) lokalny mit z okolic Kalydonu. Dziewczyna imieniem Kalliroe wzgardziła miłością kapłana Dionizosa – na jego prośbę bóg dotknął cały kraj szaleństwem. Wyrocznia dodońska orzekła, że gniew bóstwa może zażegnać jedynie ofiara z Kalliroe, lecz zakochany w niej kapłan, nie mogąc podnieść na nią ręki, odebrał sobie życie. Z żalu i wstydu Kalliroe uczyniła to samo. [GF]

Baccho – zob. przyp. do El. II 2, 1. [GF]

Orco – zob. przyp. do El. II 2, 15. [GF]

Belides – Danaidy, pięćdziesiąt córek Danaosa, syna Belosa (stąd też „Belidy”), zostały wydane za mąż za pięćdziesięciu kuzynów, których na polecenie ojca zamordowały w noc poślubną. Za karę w Hadesie noszą przez całą wieczność wodę do dziurawej beczki. [GF]

Ixion – zob. przyp. do El. II 3, 34. [GF]

Sisyphus – zob. przyp. do El. II 3, 31. [GF]

Tytius – zob. przyp. do El. II 3, 31. [GF]

Stygias … undas – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

superata Leucade Sappho – wedle legendy, znanej już Menandrowi i Strabonowi, poetka Safona (ok. 664/650–604/590 p.n.e.) miała popełnić samobójstwo z miłości do Faona (w rzeczywistości podobnie brzmiące imię nosi w jej poezji demon z orszaku Afrodyty), rzucając się ze Skały Leukadyjskiej. Kochanowski i tutaj, i w ostatniej elegii ks. II inspiruje się Owidiuszowym poetyckim listem Safony do Faona (Ep. 15). Zob. też przyp. do El. I 15, 26. [GF]

Po Safonie wymienia Kochanowski innych poetów – mitycznego Orfeusza oraz Lucrecjusza (ok. 99–55 p.n.e.). Jest to swoisty krąg samobójców z miłości, lub tych, którym zbrzydło życie (fugientes taedia vitae). Wedle jednej z wersji mitu o Orfeuszu, rozszarpały go Traczynki, ponieważ po stracie Eurydyki unikał kobiet. O samobójstwie oszalałego z miłości Lukrecjusza pisze natomiast św. Hieronim w swym Chronicon: „postea a poculo amatorio in furorem versus et […] sua manu se interfecit anno 44”. [GF]

Por. Hor. Carm. I 34: „per purum tonantis/ egit equos volucremque currum”. [GU]

Moeonides – meonijczyk, czyli mieszkaniec Meonii (Lidii) w Azji Mniejszej – Homer. [GF]

Por. słynny obraz dwóch bram snu u Homera (Od. XIX 562 i n.) i Wergiliusza (Aen. VI 894 i n.). Motyw snu funduje też elegię III 4 Tibullusa. [GU]

Por. Verg. Aen. IV 522n: „Nox erat et placidum carpebant fessa soporem/ corpora per terras…” [GU]

Phoebi... Lampas – zob. przyp. do El. II 2, 21. [GF]

Według senników Artemidora i Makrobiusza sen przed świtem należy do wróżebnych. [GU]

Pojawienie się bóstwa jako przewodnika i opowieść o Skale Leukadyjskiej zaczerpnięta jest z Owidiuszowego listu Safony do Faona (Ov. Ep. XV, 161–174). [GU]

Leucates ... Leucadios – Skała Leukadyjska (lub Leukata, Biała Skała), zgodnie z wersją Owidiusza, z której czerpie Kochanowski, miała się znajdować nad Zatoką Ambrakijską w Epirze. W greckiej poezji archaicznej mowa natomiast o wyspie Leukadzie na Morzu Jońskim: skok z jej urwistego brzegu do morza miał leczyć, jak wierzono, z nieodwzajemnionej miłości lub zapewniać wzajemność. Por. Anakreont 31 (376): „Znów w sine morze z leukadyjskiej skały/ Skaczę miłością upojony nową” (przeł. J. Danielewicz, Liryka starożytnej Grecji, 1987). [GF & GU]

Deucalion – Deukalion, syn tytana Prometeusza, znany z mitu o potopie, z którego ocalał wraz z żoną, Pyrrą – córką Epimeteusza i Pandory. Miał być pierwszym człowiekiem, który doświadczył cudownych właściwości skoku ze Skały Leukadyjskiej. [GF]

Cephalus – Kefalos, potomek Deukaliona, znany z mitu o tragicznej miłości z Prokris, córką króla Aten Erechteusza. Zob. Ov. Met. 685–862. [GF]

Iphianassa – inaczej Ifigenia, córka króla Myken Agamemnona. Miała zostać złożona na ofiarę Artemidzie, której gniew zatrzymał w Aulidzie przygotowaną do wyprawy trojańskiej flotę: Artemida zesłała jednak łanię, która zastąpiła ofiarę z Ifigenii. [GF]

Actaea ... aqua – por. Ov. Ep. 15, 166: „Actiacum populi Leucadiumque vocant”. [GF]

dea prognata aequoris undis – Afrodyta-Wenus, zrodzona z piany morskiej. [GF]

Elegia II 11, będąca pożegnaniem miłości do Lidii, kończy się symbolicznie apoteozą abdykującego władcy. Mowa o Karolu V Habsurgu (1500–1558, król Hiszpanii od 1516 r., król Niemiec od 1520, cesarz od 1530), który 12 września 1556 r. złożył koronę cesarską w ręce brata Ferdynanda. [GF]

Elaeo pulvere – zob. przyp. do El. I 11, 7. [GF]

Tu Rhenum et ... Albim – metafora „fluwialna” na oznaczenie zwycięstw Karola V nad Francją (sporne miasta Lotaryngii) oraz nad protestanckim Związkiem Szmalkaldzkim bitwie pod Mühlberg nad Łabą (łac. Albis). [GF]

Afro clara trophaea solo – aluzja do zwycięskiej kampanii Karola V w Afryce pn. (zdobycie Tunisu w 1535 r.). [GF]

Ultraque Herculeas ... columnas – za panowania Karola V dokonały się największe podboje hiszpańskie w Nowym Świecie – w l. 1519–1521 Hernán Cortés zawładnął państwem Azteków, zaś w l. 1531–1533 Francisco Pizarro opanował indyjskie królestwo Inków, tworząc wicekrólestwo Peru. W herbie Hiszpanii znalazły się nowe elementy: wizerunek Słupów Heraklesa i motto „Plus Ultra”, będące modyfikacją sentencji wyrytej wedle dawnych podań przez Heraklesa na zachodnim krańcu świata – „Non plus ultra” („ani kroku dalej”). [GF]

Non Gallus, non hoc Saxo – „Gallus” (Francuz) to Franciszek I Walezjusz – w 1544 r. na mocy traktatu pokojowego w Crépy cesarz potwierdził swoje panowanie nad Królestwem Neapolu i Mediolanem. „Saxo” natomiast to elektor Jan Fryderyk I Saksoński, pokonany w 1547 r. w bitwie pod Mühlberg. [GF]

Alcides – Herakles, jako wnuk Alkajosa (syna Perseusza i Andromedy). [GF]

Liber – Liber, latyński bóg roślinności i urodzaju, rychło utożsamiony z Dionizosem (grecki przydomek Lyaíos – „Wyzwoliciel”). [GF]

Quirinus – Kwirynus, jedno z najstarszych bóstw italskich (związany z sabińskim miastem Cures lub z nazwą oszczepu – curis), patron rzymskiego Kwirynału, opiekun rolników, symbolizował również ład w państwie. Zob. też przyp. do El. II 3, 13. [GF]

mater Amoris – por. Ov. Am. 3, 1, 43; Her. 16, 16; Ars 1, 30. [BA]

Odwołanie do owidiańskiej topiki miłości-wojny („militia amoris”) – zob. przyp. do El. I 3, 31. [GF]

Parce, precor – por. Ov. Fasti 2, 451; 4, 921; Ep. 7. 163; 16, 11; 18, 45; 20, 117; Met. 2, 361–362; Pont. 2, 8, 25; Tr. 2, 1, 179; 3, 11, 32; 5, 2, 53. [BA]

Przydomek Wenus urobiony od nazwy wyspy na Morzu Egejskim (łac. Cythera), słynącej z kultu Afrodyty / Wenus. Tu użyty jako antonomazja imienia Wenus. Zob. też przyp. do El. I 6, 33. [BA]

W. 7–10 realizacja toposu gr. paraklausithyron, łac. amator exclusus – kochanek przed zamkniętymi drzwiami. Zob. też przyp. do El. I 6, 45–46; El. I 8 i I 14. [GU]

Riphaei montes lub Ripaei montes – wg Pliniusza Starszego pasmo gór identyfikowanych z Uralem, z którego wypływa Don (Naturalis Historia 4, 78 i 6, 15). Tu metonimiczne kreślenie Rosjan, podkreślające ich pochodzenie z odległego Wschodu. Por też El. I 5, 15. [BA]

Inflant, lennika Rzeczpospolitej. Fragment ten odnosi się do jednej z wypraw Zygmunta Augusta (w 1565, 1567 lub 1568 r.) w czasie wojny litewsko-rosyjskiej przeciwko Iwanowi Groźnemu, który zajął Inflanty. [GU]

Arctos, pl. arctoe – gwiazdozbiór Niedźwiedzicy, oznaczający tu północną stronę świata. Zob. też przyp. do El. I 1, 30. [GU]

Borysthenis undas – „fale Dniepru”. [BA]

Zapewne aluzja do zdobycia Smoleńska nad Dnieprem w czasie kampanii w 1534 r. [GF]

Starodubeas clades („starodubskie klęski”) – zwycięstwo Jana Tarnowskiego nad Moskwą w roku 1535. Zob. też przyp. do El. I 1, 33. [BA]

Dione – córka Uranosa i Gai, według niektórych wersji mitu matka Afrodyty, z czasem imię to zaczęto odnosić do samej Afrodyty (zob. Ov. Fast. V 309–310). [GU]

Pasiphile – z gr. pasi – „wszystkim” i filè – „przyjazna, miła”, „przez wszystkich kochana”. Jako imię mówiące pojawia się we fragmencie przypisywanym Archilochowi, a przytoczonym przez Athenajosa (II w.ne) w ks. XIII O kobietach (fragment o sławnych kurtyzanach) z popularnej w XVI w. Uczty mędrców (Deipnosophistae, 1. ed. Wenecja 1514, przekład łac. N. Contiego, Paryż, Wenecja 1556): „Jak drzewo figowe pośród skał, które karmi wiele wron, Pasiphila o łatwym obejściu wita obcych” (ilustracja opowieści o przyjaźni, wynikłej z docenienia bezinteresowności rywalki, kurtyzan Plangon [Pasiphile] i Bacchis, bez zazdrości dzielącej miłość kochającego je młodzieńca). Imię to pojawia się również w poezji humanistycznej – zob. L. Ariosto, De vita quieta ad Philiroen. Choć elegie z ks. III zdają się nawiązywać do stworzonego przez G. Pontana typu de amore coniugali, w tekście nie ma  żadnych podstaw, by Pasiphile utożsamiać z żoną poety, Dorotą Podlodowską, jak utrzymywano w dawniejszych studiach. [GU]

Półwysep Athos (wsch. odgałęzienie półwyspu chalcydyckiego w Grecji). W czasie wyprawy Kserksesa przeciwko Helladzie (480 r. p.n.e.) przekopano przezeń kanał umożliwiający żeglugę, zaś przez Hellespont przerzucono most („pedibus mare calcet equorum”). Zob. też przyp. do El. I 5, 4. [GU]

Erythreo concha – perłonośna muszla z Morza Czerwonego (Mare Erythreum) – metonimiczne określenie pereł. [GU]

Elegia, będąca twórczym opracowaniem motywów m.in. Tibullusowej elegii I 1 („Divitias alius fulvo sibi congerat auro”), adresowana jest do biskupa płockiego (od 1567 r.) a później krakowskiego (od 1577 r.) Piotra Myszkowskiego (1505–1591), jednego z najbliższych przyjaciół poety. W czasie, gdy powstała pierwsza wersja tej elegii (I 8 w Sylwie Osmólskiego, napisana być może w r. 1557 lub 1559), Myszkowski był albo jeszcze sekretarzem królewskim, albo też mianowanym już podkanclerzym koronnym (od r. 1559). Myszkowskiemu poświęcił Kochanowski również foric. 82 i El. III 10, ponadto zadedykował mu całość Foricoeniów oraz Psałterz Dawidów. [BA & GF]

W. 1–8 oddają treść słynnej ody Do Leuconoe (I 11) Horacego. [GU]

Por. Tib. I 1, 5: „Me mea paupertas vita traducat inerti/ Dum meus adsiduo luceat igne focus” („Mnie niechaj w ubóstwie życie przepłynie w bezczynności, byle tylko wiecznym ogniem płonęło domowe ognisko”); Tib. III 3, 23–24: „Sit mihi paupertas tecum iucunda, Neaera:/ at sine te regum munera nulla volo” („Z tobą, Neero, nawet ubóstwo będzie przyjemne, a bez ciebie nie chcę i królów bogactw”). Kochanowski elegię tę kształtuje w oparciu o oba wymienione utwory Tibullusa. [GU]

Wg klasycznej pisowni: Croese - Krezus– ostatni król Lidii, posiadacz wielkich skarbów, pozyskiwanych głównie z kopalni złota w Sardes; jego imię było synonimem bogacza. Por. także El. I 6, 1; I 12, 41 i III 8, 54. [GU]

Por. Verg. Georg. II 503–504: „sollicitant alii remis freta caeca, ruuntque/ in ferrum, penetrant aulas et limina regum”. Charakterystyczne w porównaniu z antycznym wzorcem, jak wielokrotnie wskazywano (por. J. Kochanowski. Szczyt renesansu w litearturze polskiej, 2001, s. 169), jest tutaj sformułowanie „cunctantum limina regum”: w l. 1559–1561. Kochanowski mógł być bowiem rozczarowany swymi kontaktami z dworem Zygmunta Augusta (ironicznie zwanego „królem-dojutrkiem”), który nie stwarzał poecie okazji do rozpoczęcia urzędowej kariery. [GF]

Aestivus canis – dosł. ‘letni pies’; psia gwiazda, Kanikuła; odnosi się do konstelacji Psa Wielkiego (Canis maior). Jej pojawienie się na nieboskłonie przypada na okres największych upałów letnich. Zob. też przyp. do El. I 3, 30. [GU]

Por. Tib. II 6, 21–22: „spes alit agricolas, spes sulcis credit aratis/ semina quae magno faenore reddat ager”. [GF]

Por. Tib. II 1, 21–22: „tunc nitidus plenis confisus rusticus agris/ ingeret ardenti grandia ligna foco”. [GF]

Por. Tib. II 1, 29–30: „vina diem celebrent: non festa luce madere/ est rubor, errantes et male ferre pedes”. [GF]

Lares familiares – czczone w Rzymie bóstwa opiekuńcze domów i szczęścia rodzinnego. [?]

Parrazjos – słynny malarz grecki, żyjący na przełomie V i IV w.p.n.e., działający głównie w Atenach. Skopas – wybitny rzeźbiarz grecki, działający w IV w. przed Chr., wykonał m.in. rzeźby wschodniej strony Mauzoleum w Halikarnasie. [BA]

Pan – pochodzące z Arkadii, greckie bóstwo leśne; pół-człowiek, pół-kozioł; opiekun pasterzy i trzód, patron pieśni pasterskiej. W poezji łacińskiej przywołanie go, wraz z pejzażem „miejsca rozkosznego” wskazuje na związek utworu z tradycją bukoliczną. [GU]

Podstawą elegii II 2 jest utwór II 6 z rękopiśmiennej wersji tzw. sylwy Osmólskiego (Elegiarum libri duo), gdzie słowa powyższe kierowane były do Lidii, bohaterki całości pierwotnej wersji Elegiarum. [GU]

Ww. 41–46 są twórczą przeróbką passusu Tibullusowej elegii I 5, 31–34: „Huc veniet Messalla meus, cui dulcia poma/ Delia selectis detrahat arboribus;/ Et tantum venerata virum hunc sedula curet,/ Huic paret atque epulas ipsa ministra gerat.” [GF]

Por. Ov. Met. I 99: „non ensis erat”. Fragment od w. 47 odpowiada Owidiuszowemu opisowi Złotego Wieku ludzkości za panowania Saturna, a następnie deprawacji ludzkości w kolejnych epokach (Met. I 99–150). Motyw ten pojawia się również u Tibullusa (I 10, 1–12: „Quis fuit, horrendos primus qui protulit enses?” etc.). [GU & GF]

Ww. 11–14 stanowią aluzję do Tibullusowej elegii I 1, 1–4. Por. też przyp. do El. I 12, 28. [GF]

Por. „Tu mihi sola domus, tu, Cynthia, sola parentes,/ omnia tu nostrae tempora laetitiae”. Prop. I 11, 23–24. [GU]

Odatis była córką scytyjskiego króla Omartesa, w której zakochał się, widząc ją jedynie we śnie, Zariadres, młody władca państwa ciągnącego się od Bram Kaspijskich do Dunaju. Również Odatis pokochała młodzieńca, ukazującego się jej we śnie. Opowieść ta cieszyła się ponoć dużą popularnością w starożytnej Azji. Milczą o niej jednak antyczne źródła łacińskie. Kochanowski przedstawia w w. 29–102 poetycką parafrazę podania o Odatis i Zariadresie autorstwa Charesa z Mityleny, zamieszczonego w Deipnosophistae Atenajosa (XIII 35 Keibel). [BA]

Hymenaeos – por. przyp. do El. II 4, 41. Tu w znacz. antonomastycznym, „małżeństwo”. [GF]

Por. Cat. 64, 100: „quanto saepe magis fulgore expalluit auri”. [GU]

Bogini Eos (Aurora) – Jutrzenka. Por. przyp. do El. I 10, 54. [GU]

Por. „nam sideris ortu/ Sub Cancri Eoo surgens de cardine venit” Lorenzo Gambara (ok. 1496–1586), De navigatione Christophori Columbi II 956–957. [GU]

Hymenaeis – zob. wyżej (w. 37) i przyp. do El. II 4, 41. [GF]

Tanais – Don, rzeka oddzielająca wg starożytnych Europę i Azję. Por. El. II 7, 44: „Trans Tanaimque Scythas in sua regna fuga”. [GF]

Cytheraea – Wenus / Afrodyta. Zob. przyp. do El. I 6, 34. [GF]

Elegia, powstała około 1559 r. (II 1 w Sylwie Osmólskiego), dedykowana jest Janowi Baptyście Tęczyńskiemu (ok. 1540–1563), wojewodzie bełskiemu i staroście lubelskiemu. W latach 1556–1560 podróżował po Francji (cztery lata spędził na studiach w Paryżu), Szwajcarii i Hiszpanii – w jego podróżach zabrakło więc Italii, stąd zachęta Kochanowskiego. W 1561 Tęczyński został wysłany przez króla z misją dyplomatyczną do Szwecji i Finlandii. Tam zakochał się w królewnie Cecylii, siostrze króla Eryka XIV, z którą został zaręczony. We wrześniu 1563, podczas ponownej podróży do Szwecji, by sfinalizować zabiegi o rękę królewny, został napadnięty przez znajdujących się w stanie wojny ze Szwecją Duńczyków i w grudniu zmarł w więzieniu w Kopenhadze. [GU]

Por. „Tunc ipse Hesperiae fines et littora liqui” Lorenzo Gambara (ok. 1496–1586), De navigatione Christophori Columbi II 1. Hesperia – w starożytności kraina położona najdalej na zachód, opodal Wysp Szczęśliwych, nad brzegiem Oceanu, siedziba Hesperyd, przez Greków niekiedy utożsamiana z Italią, przez Rzymian z Hiszpanią. W czasie wielkich odkryć geograficznych extrema Hesperia zdaje się oznaczać nowoodkrytą Amerykę – tu jednak niewątpliwie oznacza Italię. [GU]

experientis Ulyssei – por. Ov. Met. XIV 159: „comes experientis Ulixei”. [GF]

duo lustra – powrót Odyseusza (Ulissesa) spod Troi na Itakę miał trwać dziesięć lat. [GF]

Argo, łódź Jazona wyruszającego do Kolchidy po złote runo, zbudowana została z drewna ściętego w górach Pelionu w Tessalii. Zob. np. Ov. Ep XII 10. [GU]

Ausonia – grecka nazwa południowej części Italii, z czasem stała się poetycką nazwą całego Półwyspu Apenińskiego. [GU]

Ww. 9–28 wzorowane są na słynnej Wergiliuszowej pochwale Italii w Georgikach (Verg. Georg. II 136–176). [GF]

Rzymska wersja imienia greckiej bogini urodzaju, Demeter. Przenośnie – dary Cerery, plony. [GU]

Drzewo oliwkowe ofirowane przez Pallas Atenę miastu, które przybrało jej imię. [GU]

Perseusz zabił wężowowłosą Gorgonę i odfrunął na narodzonym z jej krwi Pegazie. Związek Pegaza z obfitymi opadami deszczu wywodzi się z najstarszej warstwy mitu o zabiciu Meduzy-Gorgony: w dawnych wierzeniach do świętego skrzydlatego konia, łączonego z bóstwami księżyca (ślady kopyt końskich mają kształt półksiężyca), będącego z kolei źródłem wszelkiej wody na ziemi, modlono się o deszcz. Gwiazdozbiór Pegaza znali już Fenicjanie: osiąga on swój zenit na północnym niebie w deszczowe miesiące jesienne. Mityczny Pegaz miał też nosić grzmoty i błyskawice Dzeusa. [GF]

Mitologiczna nazwa silnego, gorącego i wilgotnego wiatru południowego (łac. Auster), który przynosi deszcz. [BA]

Ww. 31–40, katalog piętnastu rzek i jezior Italii, wzorowany jest na analogicznym passusie Lukana (II 404–427). Vulturnus – Volturno, rz. w środkowej Italii, uchodząca do M. Tyrreńskiego; Sarnus – Sarno, rz. w Kampanii; Siler – Sele, rz. w Lukanii; Liris – dzis. Garigliano, rz. w Kampanii i Lacjum; Macra – Magra, rz. w Ligurii; Arnus – Arno, rz. przepływająca m.in. przez Florencję; Tyberinus – Tybr; Aufidus – Ofanto, rz. w Apulii; Senna – właśc. Sena, rz. w Umbrii; Isaurus – Isauro, dzis. Foglia, rz. w Marche uchodząca do Adriatyku w Pesaro; Crustumium, Methaurus – Conca i Metauro, rz. w Marche; Erydanus – Pad, najdłuższa rzeka Półwyspu Apenińskiego; Benacus – dzis. jez. Garda; Laris – l. Larius, dzis. Lago di Como; stagna Lucrina – Lago Lucrino w Kampanii. [GF]

corniger – bóstwa rzeczne przedstawiano w starożytności z rogami. [GF]

W wydaniu z roku 1584: Totúc. Choć akcentowanie u sugeruje, że mamy tu do czynienia z samogłoską, należy uznać taką pisownie za błąd, gdyż słowo takie nie jest poświadczone w łacinie antycznej i humanistycznej, podczas gdy totve znakomicie pasuje do sensu zdania. Por. lekcję w: Jan Kochanowski, Dzieła wszystkie. Wydanie pomnikowe, t. III, Warszawa 1884, s. 102. [BA]

Quirites – najstarsza nazwa obywateli rzymskich. Por. przyp. do El. II 3, 13. [GF]

Wg klasycznej pisowni: Pyrrhum. Pyrrusa pokonał w 275 r. przed Chr. Manliusz Kuriusz Dentatus. [BA]

Poenus ferox jest tu antonomazją Hannibala, pokonanego przez Publiusza Korneliusza Scypiona Afrykańskiego pod Zamą w 202 r. przed Chr. [BA]

Syryjskiego króla Antiocha III pokonał w 190 r. przed Chr. Lucjusz Korneliusz Scypion, zaś w r. 188 Rzym zmusił hellenistycznego władcę do zawarcia niekorzystnego dlań pokoju. [BA]

Trawestacja słynnego wersu Auzoniusza (ok. 310–395 n.e.) z Ordo urbium nobilium (Aus. 11, 1): „Prima urbes inter, divum domus, aurea Roma”. [GF]

Najsłynniejszym humanistycznym utworem bazującym na koncepcie ruin Rzymu jest epigram De Roma Janusa Vitalisa („Qui Romam in media quaeris novus advena Roma”), kongenialnie naśladowanego przez M. Sępa-Szarzyńskiego („Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie”). [GF]

Wersy 67–80 dopisał Kochanowski po śmierci Tęczyńskiego. Ok. 1564 r. napisał Kochanowski polskie epicedium pt. Pamiątka wszystkimi cnotami hojnie obdarzonemu Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie… [GU]

Arva beata – zob. Hor. Epod. XVI 41 „szczęśliwe pola”, tłumaczone też jako „wyspy szczęśliwe”, utożsamiane również z Polami Elizejskimi. [GU]

Cecylia Waza, córka króla szwedzkiego Gustawa Wazy. [BA]

Góra w greckiej Beocji (utożsamionej z Aonią), na której przebywały Muzy. [BA]

Elegia skierowana do Filipa Padniewskiego (1510–1572), obejmującego 12 marca 1562 roku biskupstwo krakowskie. [BA]

Aonidum cure – „podopieczny Aonid”, czyli Muz. Por. Ov. Met. V 333. [BA]

Titan – Helios, Słońce. [GF]

Pieriis … modis – zob. przyp. do El. I 6, 19. [GF]

Ithacum – Odyseusza, króla Itaki, słynnego również z wymowy. [GF]

Nestoris – Nestor, król Pylos, najstarszy z greckich wodzów pod Troją, ceniony dla swej mądrości i rozwagi. [GF]

Thracius Orpheus… detinuisse lyra – zob. przyp. do El. I 8, 15–16. [GF]

Aonia – przymiotnik urobiony od Aonid (łac. Aonides), czyli Muz, zwanych tak od Aonii – krainy rozciągającej się u stóp Helikonu i Kitajronu. [BA]

Wymowę Filipa Padniewskiego chwalił cesarz Karol V. [BA]

Chodzi tu o wyprawę inflancką Zygmunta Augusta z roku 1557, w której Padniewski uczestniczył, a której Kochanowski poświęcił w całości El. II 7. [BA]

Por. Koch. El. III 4, 72. [BA]

Oboczna i tylko w tej elegii pojawiająca się u Kochanowskiego forma do Vistula.

Craci – chodzi o legendarnego władcę wawelskiego grodu, Krakusa. Por. przyp. do El. I 15. [GF]

Naiades – zob. przyp. do El. I 15, 102. [GF]

Acheronte – Acheront, mityczna rzeka w Hadesie, tu jako synonim Piekieł. [GF]

Wg Wydania pomnikowego J. Przyborowskiego (op. cit., s. 109) powinno być unda, gdyż, jak zauważa wydawca elegii, „scilicet Istulae”, podczas gdy lekcję nuda uważa jednoznacznie za błędną. Lekcja unda rzeczywiście jest prostsza do interpretacji, nuda można wszakże powiązać z dextra – wówczas z „otwartą prawicą” (por. Sil. XI 86–87), a także z otwartą przestrzenią prawego brzegu Wisły, w przeciwieństwie do lewego, na którym mieści się Kraków z Wawelem (podmiotem domyślnym pozostanie zaś Istula). [BA]

furiae … Megaerae – jedna z trzech Furii, w dawnych wierzeniach rzymskich demonów Podziemia, utożsamionych z greckimi Eryniami. [GF]

Cyrcaeo … in antro – czarodziejka Kirke zamieniła towarzyszy Odyseusza w dzikie zwierzęta. Zob. Od. X. [GF]

Procris suspiciosa – Prokris śledziła swego ukochanego Kefalosa, podejrzewając go o zdradę – zginęła przypadkiem od jego oszczepu (zob. Ov. Met. 685–862). Zob. też. El. II 11, 31. [GF]

W całym passusie (w. 31–40) pobrzmiewają wyraźne echa Ov. Met. VII 694–758. [BA]

Por. Koch. El. III 5, 20

Philacidae – „mieszkaniec Fylake”, miasta w Tesalii – Protesilaos. Heros ten wyruszył pod Troję na czele czterdziestu okrętów, lecz zginął – pierwszy spośród Greków – zanim jeszcze zdążył wysiąść z okrętu na ląd. Żona Protesilaosa, Laodamia, ubłagała bogów, by zwrócili jej męża na trzy godziny – gdy musiał znów wracać do Hadesu, odebrała sobie życie w jego ramionach. Historię tej tragicznej miłości opisuje m.in. Owidiusz w jednej z Heroid (Ov. Ep. XIII: Laodamia Protesilao). [GF]

Stygias valles – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

Aemoniam domum – do „Hajmońskiego domu”, czyli do Tesalii, zwanej tak od herosa Hajmona, ojca Tesalosa. [BA]

Chodzi tu o Hieronima Ossolińskiego (zm. ok. 1576), kasztelana sądeckiego i sandomierskiego, przywódcę małopolskich innowierców, który wraz z bratem Zbigniewem przebywał podówczas we Francji. Kochanowski spotkał się z Ossolińskim zapewne w 1556 r. u wód leczniczych w podpadewskim Abano – zapewne też uzyskał od niego pomoc materialną. [GF]

Przejaw humanistycznej „hiperpoprawności”. Wg klasycznej pisowni: Camenae. Kameny były początkowo rzymskimi nimfami źródeł, bardzo wcześnie jednak utożsamiono je z greckimi Muzami. [BA]

Aponus – gorące źródło w pobliżu Padwy, znane już w starożytności z właściwości leczniczych, dzis. Abano Terme. [GF]

veluti loton gustassem – aluzja do przygody Odysa w kraju Lotofagów: kto tylko skosztował lotosu, zapominał o swojej przeszłości i ojczyźnie. Zob. Hom. Od. IX 82–102. [GF]

Apollo wraz z Posejdonem wznosił mury Troi, pomagając tym sposobem jej królowi, Laomedontowi, trzody natomiast wypasał służąc królowi Feraj, Admetowi. Będąc pod Troją, zakochał się w nimfie Ojnone, którą posiadł przemocą, a następnie wynagrodził obdarzając ją znajomością ziół leczniczych. Erudycyjny przykład Kochanowskiego zaczerpnięty jest z Owidiuszowych Heroid (Ov. Ep. V: Oenone Paridi, 139–154). [GF]

Phoebe – zob. przyp. do El. I 5, 4 [GF]

Aemonius – „Hajmoński”, ponieważ Ftyja, z której pochodził Achilles leżała w Tesalii, zwanej też Hajmonią. Por. El. III 6, 46. [BA]

erepta coniuge – chodzi o Bryzejdę, brankę Achillesa, odebraną mu przez Agamemnona. Wersy 27–48 opisują znane z Homerowej Iliady skutki gniewu Achillesa. [GF]

Atrida – syn Atreusa, Agamemnon. [GF]

Tu wnuk Ajakosa, czyli Achilles. [BA]

Wg klasycznej pisowni Menoetiades, czyli syn Menojtiosa – Patroklos. [BA]

Syn Peleusa – Achilles. [BA]

W wersach 27–48 mamy do czynienia ze streszczeniem głównych wątków ksiąg I–XXII Iliady. [BA]

Pieris – zob. przyp. do El. I 6, 19. [GF]

Rzeka Tag (hiszp. Tajo) na Półwyspie Iberyjskim. [BA]

Por. przyp. do El. III 2, 34.

Mowa tu zapewne o żyjącym w IV w. przed Chr. słynnym złotniku Mentorze. [BA]

Carolus, do którego adresowana jest elegia, to wedle niektórych uczonych (zob. Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu..., s. 57–60) pochodzący z Gandawy flamandzki poeta i humanista Karol van Utenhove (1536–1600), paryski znajomy Jana Baptysty Tęczyńskiego i Andrzeja Dudycza (znał również poetów Plejady oraz Buchanana, z którymi dzięki niemu nasz poeta mógł się też zetknąć). Najprawdopodobniej to właśnie ów młody Flamandczyk był przewodnikiem Kochanowskiego w trakcie kilkumiesięcznego pobytu we Francji na przełomie 1558–1559 r. [GF]

Arctois … ab oris – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Liger – Loara.

Chodzi tu o śmierć matki poety w 1557 roku (ojciec zmarł już 10 lat wcześniej), o której Kochanowski dowiedział się w trakcie podróży po Francji. [GF]

Aluzja do powrotu Odysa na Itakę, kiedy to bohater dowiedział się o samobójstwie matki, Antiklei, i pojawił pod postacią żebraka we własnym domu, rozpoznany jedynie przez swego starego psa Argosa. [GF]

Riphaeos … montes – zob. przyp. do El. I 5, 15; III 1, 13. [GF]

Trawestacja owidiańskiej formuły „Vergilium vidi tantum” (Trist. IV 10, 51). Z Pierre Ronsardem (1524–1585), przywódcą francuskiej Plejady, mógł się spotkać Kochanowski właśnie dzięki znajomości z van Utenhove. [GF]

Kochanowski porównuje Ronsarda do mitycznych poetów-śpiewaków: Amfiona (który grając na lirze przenosił głazy w trakcie budowy murów Teb), Orfeusza i syna Apolla (Phoebigenam) Linosa. [GF]

Ille… canebat equis – zapewne aluzja do Ronsardowego poematu Exhortation pour la paix, opublikowanego w wersji łacińskiej pod koniec 1558 r. (P. Ronsardi, Ad pacem exhortatio Latinis versibus de Gallicis expressa a Francisco Thorio Bellione, Parisiis 1558). [GF]

Chodzi tu o Henryka II Walezjusza, króla Francji (ur. 1547), zmarłego 10 lipca 1559 r., wskutek wypadku na turnieju rycerskim (lanca przeciwnika raniła króla w oko). [GF]

Ithylum – Itylos wedle tebańskiej wersji mitu o słowiku był synem Aedon i Zetosa, zabitym przez matkę przekonaną, że morduje syna swej znienawidzonej szwagierki Niobe. Tutaj jednak wyraźnie chodzi o mit attycki, opowiedziany szeroko przez Owidiusza w Metamorfozach (VI 424–674), o Prokne, Tereusie i ich synku Itysie. W zemście za gwałt na jej siostrze Filomeli, Prokne zabiła Itysa i podała go ojcu jako potrawę. Bogowie zamienili wszystkich bohaterów w ptaki – Filomelę w słowika, Prokne w jaskółkę, zaś Tereusa w dudka. [GF]

Cecropiis… silvis – Kekrops, jeden z mitycznych królów Attyki, narodził się wprost z attyckiej ziemi, którą zwano potem również Kekropeją. Tu w znacz. „lasów Attyki”. [GF]

Chodzi o pokój w Cateau-Cambrésis (2–3 kwietnia 1559) kończący wojny włoskie pomiędzy Francją a Habsburgami o dominację w Europie. [GF]

Stygias … aquas – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

Clotho – zob. przyp. do El. I 9, 40. [GF]

Stygium… forum – „sąd stygijski”: w wierzeniach greckich w Hadesie sądy nad zmarłymi sprawowali trzej mędrcy – Minos, Ajakos i Radamantys. [GF]

Orcum – zob. przyp. do El. II 2, 15. [GF]

Por. El. III 2, 12. [BA]

Elegia adresowana do kanclerza wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła Czarnego (1515–1565), na którego dworze Kochanowski bywał po powrocie do kraju w 1559 r. (por. Foric. 44, w którym mowa o „roju pracowitych pszczół” – intelektualistów skupionych wokół dworu radziwiłłowskiego), datowana na początek lat 60-tych, gdy Radziwiłł przygotowywał wraz ze swym bratem stryjecznym, wielkim hetmanem litewskim Mikołajem Radziwiłłem Rudym, jedną z wypraw w trakcie wojny litewsko moskiewskiej (być może w 1562 lub 1563 r.). [GF]

Pelidae Mulciber ante dedit – aluzja do broni, jaką Hefajstos wykuł dla Achillesa, syna Peleusa. [GF]

Mowa tu o Atrydzie Agamemnonie i o zburzeniu Troi. [BA]

Imiona bohaterów (Priam i jego synowie, Nestor, dwaj Ajasowie i Antiloch) wskazują, rzecz jasna, na Homerową Iliadę. [BA]

Dwukrotnym teściem Zygmunta Augusta był cesarz Ferdynand I Habsburg, ojciec Elżbiety i Katarzyny – pierwszej i trzeciej żony polskiego monarchy. [BA]

Mikołaj Radziwiłł brał udział w poselstwie, które w 1553 roku sprowadziło do Krakowa Katarzynę Habsburżankę. W tym samym roku zawarto przymierze między Polską a Cesarstwem. [BA]

Mowa tu o zbrojnej wyprawie Zygmunta Augusta do Inflant w roku 1557. Mikołaj Radziwiłł brał w niej udział razem z dowodzącym nią kuzynem i imiennikiem, hetmanem wielkim litewskim Radziwiłłem Rudym. [GF]

Tj. Ajas, syn Telamona. [BA]

Tj. Achillesa. Por. El. III 7, 37. Ajas popadł w szaleństwo po tym jak zbroję Achillesa, przeznaczoną po śmierci herosa dla najwaleczniejszego z Greków, oddano w ręce Odyseusza. [GF]

Tanais – starożytna nazwa Donu. [BA]

Por. El. III 1, 13.

Arctos – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Pierides – zob. przyp. do El. I 6, 19. [GF]

Elegia adresowana do Piotra Myszkowskiego (zob. przyp. do dedykowanej mu El. III 2, 2), datowana najpewniej na rok 1570, kiedy to Myszkowski objął biskupstwo płockie (16 marca). Jak dowodzą badacze, Kochanowski nie mógł być bowiem obecny na uroczystym ingresie Myszkowskiego na biskupstwo krakowskie (18 grudnia 1577), gdyż już 21 grudnia był w Czarnolesie, by odebrać pocztę od Zamoyskiego (zob. Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu..., s. 97 i 123). [GF]

Wg J. Przyborowskiego (Wydanie pomnikowe, op. cit., s. 122) wzmianka o Bugu może być aluzją do pobytu Kochanowskiego na dworze Radziwiłłów. [BA]

Phoebi – zob. przyp. do El. I 5, 4 [GF]

Pieridumque – zob. przyp. do El. I 6, 19. [GF]

Arctoo … in orbe – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Parca – zob. przyp. do El. I 9, 40 [GF]

Thaleia – Talia, jedna z Muz, opiekująca się komedią i poezją o lżejszej tematyce. [GF]

Utwór ten jest listem poetyckim do poety Stanisława Fogelwedera (1525–1603), sekretarza królewskiego, powstałym z pewnością przed 6 października 1571 r. – tę bowiem datę nosi polski list Kochanowskiego do Fogelwedera, w którym o tej właśnie elegii jest mowa. Por. Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu..., s. 402: „Tematycznie i nawet frazeologicznie jest ona bliska zawartości listu […] wysłanego 6 X 1571 r. […] Świadczy to wyraźnie, że owa Elegia XI była jednym z ogniw ożywionej wówczas […] korespondencji poety z Fogelwederem”. Fogelwederowi zadedykował Kochanowski również Foric. 79. [GF]

Pod wyrażeniem rure – „ze wsi” kryje się Czarnolas. [BA]

Kochanowski czyni tu być może aluzję do rozpoczętej w 1568 roku przez Zygmunta Augusta budowy mostu w Warszawie. [BA]

tela Iovi Sicelis Aetna – Dzeus poraził swymi piorunami olbrzyma Tyfona, syna Gai i Tartaru, po czym przywalił go Etną. Według niektórych mitografów płomienie buchające z sycylijskiego wulkanu są pozostałością Dzeusowych piorunów. Bardziej prawdopodobny wydaje się jednak związek z mitem o najstarszym pokoleniu cyklopów: było ich trzech, Brontes, Steropes i Arges, kowale boskiego piorunu pracujący we wnętrzu Etny. Zob. np. Verg. Aen. VIII 416–422 i Georg. IV 170–175. [GF]

O zagadkowym Mojżeszu nadmienia Kochanowski we wspomnianym liście do S. Fogelwedera z 6 X 1571: „Wiem, że takich fraszek do WM uszu nikt nie przynosi, jeno ja sam, ani on Mojżesz, abo raczej gdańszczanin, in arduis illius Reipubl. negociis ad te amandatus. Ale iż WM też w liście swym Musas nie przepominasz, tym śmielej ją też earum w liście swym memini. Wszakże, aby z onych wierszów posteritas czego takiego o WM nie rozumiała, miasto Mojżesza włożyłem Schenschmida, bo ten czasu mego był in aula frequens. Et tibi Schenschmid haeret iampridem quo via cumque comes; bo jeśli WM pomnisz, był silny importun. Jego M. ks. referendarza elbląskiego by pytać, jeno że snać nie od gdańszczan przyjeżdżał, ale od elblążan i zatym boję się, aby nie było minus autoritatis w tej personie, iż to od mniejszego miasta. Wszakże jeszcze tego nie drukuję, będzie czasu jeszcze dosyć poprawić, si videbitur.” (cyt. za: J. Kochanowski, Dzieła polskie, oprac. J. Krzyżanowski, t. 2, Warszawa 1976, s. 246). Chodzi tu z pewnością o plotki związane z „importunami” – natrętami kręcącymi się przy dworze królewskim, wśród których był właśnie ów gdańszczanin Mojżesz oraz – jak dowiedziono (J. Mańkowski, Schenschmid, Fogelweder i Jan Kochanowski, „Barok”; VII/1 (13): 2000) – niejaki Tomasz Schenschmid z Elbląga. [GF]

Phoebus – zob. przyp. do El. I 5, 4 [GF]

Hesperus – l. Vesper, Gwiazda Wieczorna, czyli Wenus, widoczna na niebie zaraz po zachodzie słońca. [GF]

Phoebus – zob. przyp. do El. I 5, 4 [GF]

Danaen – aluzja do córki króla Argos Akrizjosa, Danae, matki Perseusza którego spłodziła z Dzeusem. Bóg zakradł się do niej, uwięzionej przez ojca, któremu wyrocznia przepowiadziała, że zabije go jego własny wnuk, pod postacią złotego deszczu. Por. Ov. Am. III 8, 29–32: „Iuppiter, admonitus nihil esse potentius auro,/ corruptae pretium virginis ipse fuit./ Dum merces aberat, durus pater, ipsa severa,/ aerati postes, ferrea turris erat”. [GF]

Antonomazja Heleny, córki Tyndareusa.

Por. El. III 1, 30.

Noto – Auster, gorący wiatr południowy. Zob. też El. I 8, 6. [GF]

Sidoniis… vestibus – zob. przyp. do El. I 10, 7. [GF]

Elegia ta, obok elegii III 15 oraz Muzy („Sobie śpiewam a Muzom. Bo kto jest na ziemi…”) należy do najważniejszych utworów programowych Kochanowskiego. Powstała około 1568 r. (lub niedługo potem), stanowi zapowiedź zdecydowanego zwrotu ku twórczości w języku polskim. [GF]

Anienis – rzeka Aniene, dopływ Tybru, leży nad nim m.in. Tivoli (staroż. Tybur). Jest to symboliczne pożegnanie Kochanowskiego z twórczością łacińską – w okolicach Tyburu, w posiadłości podarowanej mu przez Mecenasa (fundus Sabinus), mieszkał i pisał Horacy. [GF]

Camoenis – Kameny, początkowo rzymskie nimfy źródeł, bardzo wcześnie utożsamione z greckimi Muzami. [GF]

Lasciades – wojewoda sieradzki Olbrycht Łaski (1536–1604). W 1568 r., wbrew trwającym układom z sułtanem Selimem II (stąd formuła nullo foedere), Łaski zapuścił się na czele prywatnej armii w głąb ziem sułtańskich i rozbił zagony tatarskie pod Oczakowem. [GF]

Scythis – zob. przyp. do El. I 1, 34. [GF]

Heliconiadum – Muz helikońskich (mieszkających na szczycie beockiego Helikonu). [GF]

Mikołaja Reja wymienia tu Kochanowski (w. 9–14) jako autora Żywota Józefa (1545) i opartego na Zodiacus vitae Palingeniusa (wł. Piero Angelo Manzoli) Wizerunku własnego żywota człowieka poczciwego (1558). [BA]

Letho – zob. przyp. do El. I 9. 42; tu w znacz. „śmierci”. [GF]

Andrzej Trzecieski jawi się tu (w. 15–18) jako autor hymnów (m.in. pieśni i modlitw w kancjonałach J. Seklucjana i B. Groickiego z 1559 r.), uczony biblista i humanista – „homo trium linguarum” – znający tres linguae sacrae: hebrajski, grekę i łacinę. [GF]

Łukasza Górnickiego wspomina tu Kochanowski (w. 19–22) nie jako autora Dworzanina, lecz bliżej nieznanych pieśni opiewających zwycięstwa nad Niemcami – lub może raczej Krzyżakami. Wedle dawniejszych hipotez, dziś uznawanych za niepewne, chodziłoby o przypisywaną mu zachowaną w przekazach rękopiśmiennych Pieśń o pruskiej porażce. [BA & GF]

Myscovi – zob. przyp. do El. III 2, 2 i III 2, 10. [GF]

Socraticas Lauros – przez „Sokratesowe wawrzyny” rozumie Kochanowski żywot poety-myśliciela, zgodnie z horacjańskim zaleceniem ze Sztuki Poetyckiej (Ars 310–311). Więcej w przyp. do El. III 15, 11–14. [GF]

Cynthia – zob. przyp. do El. I 4, 10, w znacz. „księżyca”. [GF]

Por. Koch. El. IV 4, 20. [BA]

Aquilo ... Eurus – nazwy wiatrów: zimnego wiatru północnego (Aquilo) i gorącego południowo-wschodniego (Eurus). [GF]

Tantalus – zob. przyp. do El. I 4, 34. [GF]

Elegia skierowana do przyjaciela Kochanowskiego, wybitnego humanisty Andrzeja Patrycego Nideckiego (1522–1587) – zob. też poświęcone mu Foric. 10, 40, 122, Lyr. VIII i (prawdopodobnie) El. I 4.

Bella instant – może chodzić zarówno o walki z Moskwą na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1562–1564, jak i o późniejszą tzw. Wyprawę radoszkowicką z 1567 r.: datowanie elegii jest niepewne. [GF]

Ceres – zob. przyp. do El. III 4, 16. [GF]

Baccho – tu w znacz. antonomastycznym – „wino”. [GF]

Por. Hor. Od. I 11, 7–8: „Dum loquimur, fugerit invida/ aetas”. [GF]

Por. Tib. I 10, 1–4: „Quis fuit, horrendos primus qui protulit enses?/ Quam ferus et vere ferreus ille fuit!/ Tum caedes hominum generi, tum proelia nata,/ Tum brevior dirae mortis aperta via est”. [GF]

Enyo – Grecka bogini wojny, towarzysząca Aresowi. Rzymianie utożsamiali ją z Belloną. [BA]

Alcidem – Heraklesa, wnuka Alkajosa. Zob. też El. I 11, 87. [GF]

Quirinum – zob. przyp. do El. I 11, 87. [GF]

Hebe (gen. Hebes) – bogini młodości, zaślubiona Heraklesowi. Por. El. II 5, 7. [BA]

Lydius… amnis – złotonośna rzeka Paktolos w królestwie Lidii, por. El. I 6, 31. [GF]

Socraticis… chartis – „Sokratesowe księgi” to w rozumieniu Kochanowskiego wszelkie uczone lektury, zapewne przede wszystkim „sokratyków” – Platona, nowożytnych platoników – ale także Arystotelesa i arystotelików, do których dodać należałoby pewnie i stoika Cycerona oraz jego nowożytnych wielbicieli. Kochanowski stosuje się tym sposobem do zaleceń Horacego ze Sztuki Poetyckiej (Ars 309–311): „Scribendi recte sapere est et principium et fons./ Rem tibi Socraticae poterunt ostendere chartae,/ verbaque provisam rem non invita sequentur”, realizując drogi humanistom postulat pogłębionej wiedzy (i samowiedzy) twórcy oraz zhierarchizowanej odpowiedniości „treści” (rei) i „słów” (verborum). Por. El. III 13, 30. [GF]

Aluzja do Lucjusza Kwincjusza Cyncynata, który wg tradycji w momencie, gdy powołano go na nadzwyczajny i najwyższy w Rzymie urząd dyktatora (w r. 458 p.n.e.), właśnie orał swe pole. Jako patrycjusz samodzielnie pracujący na roli i rzucający swe pole, by ratować ojczyznę, był postacią chętnie wykorzystywaną w literaturze staropolskiej. Imperium oznacza tu właśnie najwyższą władzę. [BA]

Tarpeia Iuppiter arce – zob. przyp. do El. I 6, 30. [GF]

Cecropia urbs – paronomazja Aten, odnosząca się do ich pierwszego króla – Kekropsa (łac. Cecrops). [BA]

Pallas – „potrząsająca włócznią” (grec. Pallein), przydomek bogini wojny Ateny. [GF]

Ceres – zob. przyp. do El. III 4, 16. [GF]

Pales – Rzymska bogini opiekunka stad. Na jej cześć 21 kwietnia obchodzono święto Parilia. [BA]

Priapo – Priap (Priapos), greckie bóstwo ityfalliczne, syn Dionizosa i Afrodyty, opiekun winnic, ogrodów i sadów. [GF]

Faunum – Faun, jedno z najstarszych życzliwych (faveo- ere) rzymskich bóstw agrarnych, opiekujący się stadami i pasterzami. [GF]

Panave capripedem – Pan, arkadyjskie bóstwo opiekuńcze pasterzy i trzód, przedstawiane jako człowiek o koźlich nogach I koźlich rogacj. [GF]

Boreas – Boreasz, bóg wiatru północnego. [GF]

Irato Satyrus frendeat ore – Satyrowie (lub sylenowie) to na poły zwierzęce istoty z orszaku Dionizosa, przedstawiane najczęściej jako ludzie o koźlich nogach i długim ogonie. Mamy tu do czynienia z autoironicznym odniesieniem, odsyłającym do utworu Satyr albo dziki mąż (wyd. Kraków 1564), w którym wygłaszający moralizatorski monolog Satyr krytykuje m.in. wycinkę lasów i rozpanoszone kupiectwo: „Prózna to, niech mi, wierę, jako kto chce, łaje,/ Nie masz dziś w Polszcze – jedno kupcy a rataje” (w. 31–32). [GF]

W egzemplarzu wydania z roku 1584 z Biblioteki Jagiellońskiej (BJ Cim. 5945) l w ligna przeprawione odręcznie na t, co zasadniczo nie wpływa na zmianę sensu, gdyż tignum i lignum mają znaczenie pokrewne, oznaczając drewno jako budulec. Analogicznie w w. 46. [BA]

W Wydaniu pomnikowym (op. cit., s. 139) – foeno. W kontekście wspomnianego w tym wersie mchu wydaje się bardziej prawdopodobne zatykanie dziur mchem i skręconym sianem (foeno) niż kawałkami żelaza (ferro). [BA]

litora Arctoi – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

Przydomek Hermesa / Merkurego jako urodzonego u stóp góry Kyllene, wzywanego tu jako patron handlu i kupiectwa. [BA]

Elegia ma charakter pieśni weselnej (epitalamium) dla węgierskiego humanisty, filozofa, mówcy i przyjaciela poznanego przez Kochanowskiego na studiach w Padwie – Andrása Duditha (łac. Andreas Duditius, pol. Andrzej Dudycz, 1533–1589), który od r. 1565 przebywał na dworze Zygmunta Augusta, a w r. 1567 żenił się z Reginą Straszówną. [BA]

regum orator – Dudycz wielokrotnie odbywał poselstwa z polecenia cesarzy Ferdynanda I i Maksymiliana II. [GF]

Notos – zob. przyp. do El. I 8, 6. [GF]

virago – zob. przyp. do El. I 15, 26. [GF]

sub Arctis – zob. przyp. do El. I 1, 30. [GF]

celebremque galerum – Dudycz pomiędzy 1565 i 1567 r. porzucił godność biskupią („kapelusz kardynalski”) i przeszedł na luteranizm. [GF]

Haec illa est lotos … abolet patriae – zob. przyp. do El. III 7, 17. [GF]

Ową fabula prisca jest przypowieść Arystofanesa o Androgynie w Platońskiej Uczcie (189 D–191 D), sparafrazowana przez Kochanowskiego w wersach 27–88. Mógł też poeta znać komentarze Marsilia Ficina do Uczty (Theologia Platonica, w: Opera omnia, Basileae 1576), w których florencki humanista łączył koncepcje platońskie z interpretacjami neognostyków. [BA & GF]

Gigantum – Giganci, potomkowie Gai-Ziemi zrodzeni z krwi Uranosa, zbuntowali się przeciwko bogom olimpijskim, którzy pokonali ich po długiej walce, znanej w mitologii i ikonografii jako gigantomachia. [GF]

Lethaeo rore – zob. przyp. do El. I 9, 42. [GF]

Lethaeo … somno – zob. przyp. do El. I 9, 42. [GF]

barbatum… magistrum – przypuszcza się, że Kochanowski czyni tu ciepło-ironiczną aluzję do któregoś ze swych padewskich mistrzów – być może Bernardino Tomitano, znawcy retoryki i profesora logiki (wg H. Barycza) lub profesora retoryki Francesco Robortello (jak twierdzi B. Biliński). Dodać jednak wypada, że termin „magister barbatus” (brodaty mistrz) funkcjonował, w znaczeniu ironicznym, już w rzymskiej satyrze, u Persjusza (Pers. IV 1, 2: „barbatum haec crede magistrum/ dicere”) czy Juwenalisa (Sat. XIV, 12: „barbatos licet admoveas mille inde magistros”). Por też El. I 3, 16. [GF]

Antenor, towarzysz i doradca Priama, ocalony ze zniszczenia Troi udał się do Italii, gdzie założył Padwę, o czym wspomina m.in. Verg. Aen. I 247. W Padwie nadal znajduje się też rzekomy grób Antenora, który Kochanowski mógł oglądać podczas swych studiów padewskich w latach 1552–1555 i 1557–1558. [BA]

Tagi – zob. przyp. do El. III 7, 58. [GF]

Zob. przyp. do El. III 12, 16. [GF]

Erifyle, żona Amfiaraosa, przekupiona przez Polynejkesa, opowiedziała się za udziałem męża w wyprawie Siedmiu przeciw Tebom, w której Amfiaraos zginął pochłonięty przez ziemię. [BA]

Styga – zob. przyp. do El. I 8, 50. [GF]

Eros miał wylęgnąć się z jaja-świata jako pierwsze bóstwo – tak utrzymywali m.in. starożytni orficy (por. Hymn orficki, V). U Hezjoda (Teogonia, 120) Eros rodzi się wraz z Gają-Ziemią z Chaosu. [GF]

Parthenopea lues – „choroba neapolitańska”, kiła. [GF]

Cerberus – Cerber, trójgłowy pies, jeden z potworów strzegących Podziemia. [GF]

Acherontis – zob. przyp. do El. III 5, 78. [GF]

Elegia napisana najprawdopodobniej pod koniec 1563 r. Adresatem jest zapewne Paweł Stempowski, jeden z sekretarzy Zygmunta Augusta, posłany przezeń do Neapolu z misją odzyskania spadku po Bonie. Prowadził negocjacje umiejętnie i z pewnymi sukcesami, umarł niestety przedwcześnie na włoskiej ziemi. Wiersz jest rodzajem żartobliwego propempticon (utworu na drogę); podróż adresata staje się pretekstem do narracyjnego przedstawienia przygód Odyseusza, tak aby ukazać zarówno podobieństwa, jak i różnice. Jeden i drugi podróżnik musiał rozłączyć się z żoną, starożytny jednak bohater wcale tego nie pragnął, a renesansowy adresat jest – jak się wydaje – pod silnym wpływem pasji określanej jako cupiditas videndi terras (nieobcej i Odysowi). Narracja nabiera więc charakteru swoistej przestrogi połączonej z życzeniami pomyślności na drogę. [EB]

Paulus – najprawdopodobniej Paweł Stempowski, (ok. 1530-1568), przyjaciel Kochanowskiego z czasów padewskich (konsyliarz polskiej nacji legistów), był w otoczeniu biskupa Filipa Padniewskiego. [EB]

Przymiotnik nubifer (‘niosący chmury’) bywał używany w odniesieniu do wiatrów, ale obrazowo także do szczytów gór. Epitet nubiferas (Acc. pl.) bywał używany w odniesieniu do Alp, np. u Klaudiana (De consulatu Stylichonis III 307). [EB]

Parthenope – starożytna nazwa Neapolu, wzięta od imienia Syreny. [EB]

Poeta nadaje żonie adresata grecki pseudonim. Telezyllę wymieniał m.in. Plutarch w De mulierum virtutibus. Była to poetka grecka z VI w. przed Chr., której tradycja przypisuje obronę Argos przed wojskiem Kleomenesa. [EB]

Sola domo, por. Verg. Aen. IV, 82: sola domo maeret vacua (o Dydonie). [EB]

Lament turkawki, jak i żałosny śpiew słowika, często zestawiane razem, były częstym toposem poezji pastoralnej. Turkawka stała się symbolem wiernej miłości, ponieważ zwracano uwagę na to, że po stracie towarzysza nie szuka nowego, lecz ukrywa się w ustronnych miejscach. Ojcowie Kościoła tłumaczyli to alegorycznie jako figurę postawy chrześcijańskiej, czy to w odniesieniu do umiłowania Chrystusa (wskazówka dla Kościoła), czy do miłości małżeńskiej (rada dla wdów). Motyw lamentującej turkawki częsty jest u autorów średniowiecznych (np. Alan z Lille, De planctu naturae: Illic turtur suo viduata consorte, amorum epilogare dedignans, bigamiae refutabat solatia, a także w poezji nowołacińskiej w odniesieniu do rozłąki kochanków lub małżonków (np.: Johann Stigel, Daphnis, Ut gemit infelix amisso coniuge tortur). [EB]

Filomela – słowik. Odwołanie do mitu o Tereusie, Prokne, Filomeli i Itysie (opowiada o tym m.in Sofokles w niezachowanej tragedii Tereus, Owidiusz w Metamorfozach ks. VI). Okrutna historia zdrady małżeńskiej i straszliwej pomsty. Prokne urodziła Tereusowi syna Itysa. Tereus zakochał się jednak w Filomeli, siostrze Prokne, i wziął ją gwałtem. Aby nie mogła opowiedzieć o tym siostrze, pozbawił ją języka. Filomela opowiedziała jednak całą historię na tkaninie artystycznej, którą utkała. Wstrząśnięta Prokne zabiła swego syna i podała mężowi jako pożywienie. Aby ukarać te zbrodnie, bogowie zamienili Tereusa w dudka, Filomelę w słowika, a Prokne w jaskółkę (istnieje też wersja, według której Filomela stała się jaskółką, a Prokne słowikiem). Poeci rzymscy często uznawali Filomelę za żonę Tereusa. Wówczas Filomela-słowik płacze po stracie swych dzieci. U Owidiusza (Met VI, 412-574) Prokne jest żoną Tereusa. Filomela wówczas opłakuje swe cierpienia (tak u Petrarki, Epistolae metricae I 4: Aut fatum Philomena ferum linguamque revulsam/ Ereptamque pudicitiam, Thereumque superbum/ Dum canit, atque alte frondosa pendet ab ulmo). Kochanowski opowie tę wersję polskim wierszem w Sobótce (Panna dziewiąta). Tu jednak idzie być może za Georgikami Wergiliusza (ks. IV) – słowik śpiewa żałośnie opłakując swe pisklęta. [EB]

Parys – syn Priama, królewicz trojański. W nagrodę za przyznanie Afrodycie złotego jabłka przeznaczonego dla najpiękniejszej bogini otrzymał od zwyciężczyni obietnicę ręki Heleny, najpiękniejszej kobiety, żony Menelaosa, króla Sparty. Parys porwał Helenę i zabrał ją do Troi. Grecy zorganizowali wyprawę odwetową. [EB]

Laomedont – syn Ilosa i Eurydyke, jeden z pierwszych królów Troi, ojciec Priama. Laomedontis opes – tu: Troja z jej twierdzami i bogactwami (peryfraza używana przez poetów rzymskich np. Propercjusza (El II, 14, 2) czy Marcjalisa (XI, 4). [EB]

Jak podaje Cycero w De officiis XXVI, 97-98, sugerują tak niektórzy poeci tragiczni. Cycero krytykuje pomysł Ulissesa jako niegodny. [EB]

Socia arma – por. Verg. Aen. VIII 120, XI 161; Stat. Thebais III 313. [EB]

Patuere doli – Lucan De bello civili V 141. [EB]

Renuente deo – por. Martialis, Ep. II 14. [EB]

Itaka – ojczyzna i władztwo Odysa, wyspa na Morzu Jońskim. [EB]

Lary –  rzymskie bóstwa opiekuńcze domu i rodziny. [EB]

Atryda – ‘syn Atreusa’, tu: Menelaos. [EB]

Notos, Notus – wiatr południowy. [EB]

Aulida – miasto nad cieśnina Euripus; flota grecka została tam zatrzymana przez ciszę morską. [EB]

Pelazgijski – poet. ‘grecki’; Pelazgowie według Herodota byli pierwotnymi mieszkańcami Grecji. [EB]

Argiwami nazywano Greków, od Argos. [EB]

Ifianassa albo Ifigenia – córka Agamemnona i Klitajmestry. Agamemnon, który obraził Artemidę, musiał oddać córkę na ofiarę bogini. [EB]

Dorycki – tu: grecki. Dorowie byli jednym z głównych szczepów greckich. [EB]

Dardanus – praojciec Trojan, założyciel troadzkiego miasta o nazwie Dardania. Dardańskie – trojańskie. [EB]

Cykoni (Kikoni) – szczep tracki, w wojnie trojańskiej sojusznicy Priama. Odys przybył do miasta Ismaros, które splądrował. Wobec kontrataku Cykonów wycofał się na morze. [EB]

Trak – odnosi się do Cykonów. [EB]

Ithacus – wywodzący się z Itaki – określenie Odyseusza, por. np. Verg. Aen. II 104, 123, 125. [EB]

Boreasz – bóg wiatru północnego, syn Eos i Astrajosa. [EB]

Nazwa Lotofagowie oznacza ‘zjadaczy lotosu’. Poryw Boreasza przygnał Odysa do ich kraju. Spożycie lotosu powodowało utratę pamięci. [EB]

Cyklopi – olbrzymi zajmujący się pasterstwem i budowaniem wielkich murów (stąd „mury cyklopie”). Mieli jedno oko na środku czoła. [EB]

Polifem – najdzikszy z cyklopów, znany z Odysei, syn Posejdona i nimfy Toosy. Mieszkał w jaskini, jadał surowe mięso. Więził Odysa i jego towarzyszy w swej grocie i pożerał swych więźniów, Odysa chcąc zachować na koniec. [EB]

Uter – wór, tutaj metonimicznie oznacza wino, którym Odys upoił olbrzyma. Kochanowski przemilcza, a raczej pozostawia w domyśle okrutną pomstę, jakiej bohater dokonał na Polifemie, pozbawiając go jego jedynego oka. To był właśnie powód gniewu Posejdona, który od tego czasu prześladował władcę Itaki. [EB]

Aeoliis vadis  – ku brodom otaczającym wyspę Eolię, siedzibę króla wiatrów. [EB]

Laertiada, syn Laertesa – Odys. Laertes, syn Arkejsjosa i Chalkomeduzy, pochodził z rodu Deukaliona. W czasie nieobecności Odysa przeniósł się do posiadłości wiejskiej pędząc smutną starość. [EB]

Hippotades, syn Hippotesa, czyli Eol, władca wiatrów. Według innych wersji mitu Eol był synem Posejdona i Melanippy. Synem Hippotesa nazywa Eola Homer (Od X 2) i Owidiusz (Met XIV 224). [EB]

Zefir – bóg wiatru zachodniego, syn Eos i Astrajosa; posłaniec wiosny, opiekun żeglarzy. [EB]

Homer podaje, że Eol zamknął wiatry w worze ze skóry dziewięcioletniego byka. Owidiusz (Met XIV) również mówi o wiatrach zamkniętych w skórze zdjętej z grzbietu wołu. Opisując pobyt Odysa u Eola i historię z wiatrami, Kochanowski podąża zasadniczo za Odyseją, czerpiąc nieco słownictwa z Owidiusza. [EB]

Eol opatrzył hojnie na drogę Odyseusza i dał mu wszystko, co niezbędne, by szybko powrócił do ojczyzny. Widząc ich jednak płynących z powrotem, nabiera przekonania, że muszą być prześladowani przez bogów. [EB]

Lajstrygonowie – plemię olbrzymów-ludożerców. O pobycie Odysa u Lajstrygonów mowa w Od. IX oraz w Met. XIX. W Metamorfozach o pobycie u Eola, Lajstrygonów oraz Kirke opowiada Eneaszowi jeden z towarzyszy Odysa, Makareusz (nie występuje on u Homera). [EB]

Lamos (Lamus) – władca Lajstrygonów, miał założyć miasto Formie (por. Hor. Carm. III 17). [EB]

Antyfates – król Lajstrygonów. Wg Homera Odys wysłał na zwiady trzech swych ludzi. Udali się oni na dwór Antyfatesa, gdzie jeden z nich został od razu pożarty przez olbrzyma, a pozostali uciekli. [EB]

Giganci – tu w sensie: olbrzymi. Chodzi o Lajstrygonów. [EB]

Phoebigena – córka Feba, czyli Słońca. [EB]

Kirke (Circe) – córka Heliosa i Perseis, znana z Odysei czarodziejka. Zamieszkiwała wyspę Ajaję (Eeję); rzymscy pisarze klasyczni identyfikowali ją z półwyspem na zachodnim wybrzeżu Italii, gdzie znajdowała się góra Mons Circeus (Monte Circeo). [EB]

Delectos viginti iuvenes – ponieważ towarzysze Odysa bali się pójść do pałacu Kirke, zostali wybrani losowo. I u Homera, i u Owidiusza mowa o dwudziestu dwóch wysłannikach. [EB]

Ducentem oblivia jest w tej pozycji u C. Valeriusa Flaccusa, Argonautica IV 536. [EB]

Medicata virga (czarodziejska różdżka); tak określany jest w Met. I 716 kaduceusz Merkurego, sprowadzający sen (laska ta miała jeszcze inne moce). [EB]

Ora – tu: kształty. Kochanowski za Homerem podkreśla, że przemienieni towarzysze Odysa zachowali jednak swą osobowość. [EB]

Euryloch – towarzysz Odyseusza; tu, powodowany strachem, wykazał się rozwagą. Jemu też jednak przypisuje się odpowiedzialność za zabicie wołów Heliosa na Trynakrii. [EB]

Por. Ov. Remedia amoris 80: in primo limine siste pedem. [EB]

W Od X, Odys dzięki otrzymanemu od Hermesa antidotum na czary (kwiat moly), wypija wino, lecz nie czuje żadnej odmiany. [EB]

Por. Ov. Met XIV 296: stricto pavidam deterruit ense. [EB]

Iter durum – por. Verg. Aen. VI 588. [EB]

Flegeton – jedna z rzek Podziemia. Czasem zwana Pyriflegetonem (Flegeton Ognisty). [EB]

Tejrezjasz – słynny wieszczek tebański; W Od X Kirke radzi Odysowi pójść do Podziemi, gdzie przebywa on jako duch nadal jasnowidzący, jedyny, który nie stracił rozumu pośród tłumu mar. [EB]

Kraj Cymeryjczyków (Kimmeryjczyków) – według Homera mieszkali oni daleko na Zachodzie. [EB]

Por. Valerius Flaccus Argonautica V 691: et iam sidereo noctem demittit Olympo. Wiele pasm górskich w Grecji nosiło nazwę Olimpu. Najsławniejsze z nich jest w północnej Tesalii. Wg Homera najwyższy szczyt Olimpu to siedziba bogów. Z czasem przestano łączyć Olimp ze szczytem góry – nazwa ta zaczęła określać przybytek niebiański jako mieszkanie bóstw. Stąd np. „gwiaździsty” Olimp. [EB]

Opis kraju Cymeryjczyków podaje Kochanowski wiernie za Homerem (Od XI 14-19). [EB]

Frygowie – tu: Trojanie. Odys widzi duchy bohaterów greckich poległych w wojnie trojańskiej. [EB]

Antikleja – matka Odysa, żona Laertesa. Popełniła samobójstwo pod wpływem zmartwienia i tęsknoty za Odyseuszem. [EB]

Dis – bóg świata podziemnego, utożsamiany z Plutonem. Ditis ad umbras – formuła nacechowana stylem epitafijnym. [EB]

Styks – rzeka w świecie podziemnym. Uważano ją za nimfę, córkę Okeanosa i Tetydy, i czczono jako bóstwo, na które składano uroczyste przysięgi. [EB]

Aeaeis aequoribus – ku morzom otaczającym wyspę Kirke, Ajaję. Oznacza to, że Odys powraca znów do Kirke, od której otrzymuje dalsze rady. W tym też czasie zostaje pogrzebany Elpenor, który zginął spadłszy z tarasu, o czym Odys dowiedział się od jego duszy w Podziemiu. Przymiotnika Aeaeus, -a, -um używa często Valerius Flaccus w poemacie Argonautica – np. debitus Aeaeis dux Thessalus adpulit oris (V 276). [EB]

Syreny – bóstwa morskie, w połowie kobiety, w połowie ptaki. Homer mówi o dwóch syrenach, późniejsze przekazy wymieniają trzy lub cztery. Miały być wybitnie muzykalne, swym śpiewam wabiły żeglarzy, a potem pożerały, gdy zeszli na ląd. Wyspa syren miała się znajdować w południowej Italii, w okolicach półwyspu Sorrento. O syrenach mowa jest w pieśni Od. XII. W opisie ich poczynań Kochanowski idzie wiernie za Homerem (rady dane przez Kirke Odysowi – XII 39-46). [EB]

Dulichium – wysepka należąca do Odyseusza. Wodzem dulichijskim nazywa Odysa także Owidiusz (Met. XIV 226). [EB]

Aequorea hera – tu: Kirke, jako mieszkanka wyspy, a także (według niektórych wersji mitu) wnuczka Okeanosa. [EB]

Scylla – potwór morski ukryty w cieśninie morskiej u brzegów Italii. W Odysei przedstawiona jako istota o dwunastu nogach i sześciu paszczękach. Tułów żarłocznego monstrum miał leżeć na dnie pieczary, a łby wystawać na czatach. Kochanowski opisując Scylle wiele bierze z Odysei. U Owidiusza (Met XIV 1-74) Scylla jest najpierw piękną dziewczyną, ukochaną Glaukosa. Ponieważ Glaukos wzgardził miłością Kirke, ta przemieniła Scyllę w straszną poczwarę – kształty kobiece zostały zachowane do pasa, od pasa w dół kłębiło się sześć wściekłych psów. Dextrum, laevum latus – por. Verg. Aen III 420. [EB]

Charybda – potwór żyjący nad cieśniną dzielącą Italię od Sycylii. Według Odysei  trzy razy dziennie połykała ogromne ilości morskiej wody wokół siebie, wciągając wraz z wodą wszystko, co w niej pływało (również okręty), a potem wypluwała już „odcedzoną” wodę. Por. Ov. Rem. am. 740: Hic vomit epotas dira Charybdis aquas. [EB]

Por. np. Ov. Tristia II 1, 18: et redit in tumidas naufraga puppis aquas. [EB]

Implacata Charybdis –  por. Verg. Aen. III 420. [EB]

Trynakria – wyspa, na której pasły się stada boga Heliosa. Wg Homera było siedem stad owczych, siedem wołowych. [EB]

Stada na Trynakrii pasły dwie nimfy, Lampetia i Faetusa, córki Heliosa i Neajry. [EB]

Venter caret auribus – parafraza sentencji Venter praecepta non audit, poscit, appellat – ‘żołądek nie słucha pouczeń, żąda, woła’; Seneca Epist. II 21, 11. [EB]

Według Odysei  do zabicia i upieczenia wołów podjudził towarzyszy Odysa (który podówczas się zdrzemnął) Euryloch. [EB]

Jowisz druzgocze okręt piorunem na prośbę Heliosa, który zaklina się, że jeśli występny czyn druhów Odysa nie zostanie pomszczony, zstąpi do Hadesu świecić umarłym. Jak podaje Homer w Od. XII, Odys dowiaduje się o tym od Kalipso, której zwierza się Hermes. [EB]

Kalipso – nimfa żyjąca na wyspie Ogygii. Zatrzymywała Odysa u siebie przez siedem (lub dziesięć) lat. Mieszkała w głębokiej jaskini o licznych komnatach, w otoczeniu służebnych nimf, i zajmowała się przędzeniem i tkactwem. [EB]

Kalipso (por. Od. V 203-270) umożliwiła Odysowi samodzielne zbudowanie statku (rodzaj tratwy z burtą, pomostem i żaglem). [EB]

Por. Ov. Ex Ponto. I 6, 34: naufragus in mediis brachia iactet aquis. [EB]

Leukotea – boginka morska, wcześniej zwana Ino; córka Kadmosa, żona Atamasa. Porażona szaleństwem przez Herę dopuściła się dzieciobójstwa i rzuciła się do morza. Bogowie ulitowali się nad nią i stała się Białą Boginią, opiekunką żeglarzy. [EB]

Alkinoos – król Feaków żyjących na wyspie Scherii (być może chodzi o Korkyrę). Córka Alkinoosa, Nauzykaa, spotkała Odysa na brzegu, po czym zaprowadziła go na dwór ojca. Bohater opowiada tam swe przygody w czasie uczty. Otrzymuje od Alkinoosa okręt, aby dotrzeć do Itaki. [EB]

Wobec przedwczesnej śmierci Pawła Stempowskiego  na włoskiej ziemi ostatni, lekko żartobliwy dystych elegii nabiera gorzkiego wydźwięku i każe myśleć o ironii losu. [EB]

Adresatem elegii jest Jan Krzysztof Tarnowski (1537–1567), kasztelan wojnicki, syn hetmana wielkiego koronnego, Jana Amora Tarnowskiego (1488–1561), którego pamięci poświęcona jest ta elegia, mająca cechy retorycznego epicedium; por. też polski utwór O śmierci Jana Tarnowskiego… do syna jego, Jana Krzysztofa…, wyd. 1561. Do hetmana Tarnowskiego, sławiąc jego czyny wojenne, Kochanowski skierował uprzednio elegię I 5; także w elegii I 1 adresowanej do Krzysztofa, wspomina bohaterstwo jego ojca. [GU]

Por. fragment elegii I 5, 11–14:

Non ego desperam priscos heroas in arma

         Ducere et Aonia bella sonare tuba.

     Teque adeo, qualem malefaustis Dacus in armis

         Fugit Obertini per malefida vada. [...]

Wiersza rozpoczyna się toposem recusatio – odmowy (często tylko deklaratywnej) pisania na zadany temat; tu odmowa dyktowana jest brakiem zasadności pisania epicedium zmarłemu, gdyż żyje on w pełni chwały swych czynów w niebie, o czym zaraz informuje zgrabną aliteracyjną frazą: „Vivis enim vere” (w. 3). [GU]

Notus – bóg wiatru południowego, gorącego i niosącego wilgoć, również synekdocha oznaczająca sam wiatr południowy.

Obraz wznoszenia się duszy zmarłego w przestworza, by oglądać ziemię inspirowany Cyceronowym Somnium Scipionis (Cic. De rep. VI). [GU]

Por. mandata morituri (przesłanie umierającego) Enniusza „Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu Faxit. Cur? volito vivos per ora virum” („Niechaj mnie nikt nie czci łzami, ani nie wszczyna żałobnego łkania. Czemu? Żywy przelatuję na ustach ludzi”, Cic. Tusc. XIV 34) [GU]

Alcydą zwano Heraklesa jako potomka Alkajosa (łac. Alcaeus).

Eurysteusz – mityczny król Myken, kuzyn Heraklesa, dla którego heros wykonał dwanaście prac.

Przez całe życie Heraklesa ścigał go gniew macochy, czyli prawowitej małżonki jego ojca Zeusa, Hery, zazdrosnej o romans męża z Alkmeną. [GU]

Młody Tarnowski podróżował na Bliski Wschód (1518), pielgrzymując do Ziemi Świętej zwiedził również Syrię, Turcję, Grecję, Egipt i wybrzeża pn. Afryki. [GU]

Podczas pobytu w Portugalii na dworze króla Manuela I Szczęśliwego, brał udział w wyprawie przeciw Maurom. [GU]

Riphei Montes – tak, używając nazwy znanej z Ptolemeusza, nazywano z łacińska Sudety. [GU]

W l. 1512–1522 w czasie wojny litewsko-moskiewskiej T. dowodził hufcem ochotniczym w zwycięskiej dla wojsk polsko-litewskich bitwie pod Orszą (8 września 1514). Znany jest anonimowy obraz Bitwa pod Orszą (w zbiorach Muz. Nar. w Warszawie). [GU]

22 sierpnia 1531 r. jako hetman wielki koronny na czele wojsk polskich pokonał pod Obertynem armię mołdawską (wołoską), kończąc długoletnie walki o Pokucie. Sławną tę bitwę opisał Stanisław Sarnicki w Księgach hetmańskich. [GU]

Martia horribiles aera – okrutny spiż Marsa (boga wojny) – tu w pl. – metonimicznie: miecze. [GU]

Zamieszkiwana w nowożytności przez Wołochów ziemia w starożytności nosiła nazwę Dacja, stąd po łacinie Wołochów nazywano Dakami (Daci). [GU]

Parrhasio… terra polo – ‘ziemia pod parrazyjskim niebem’. Nimfa Kalisto, zamieniona w niedźwiedzicę i wyniesiona na nieboskłon jako gwiazdozbiór pochodziła z arkadyjskiego regionu Parrhasia. Ziemie leżące pod gwiazdozbiorem Wielkiej Niedźwiedzicy, tak najogólniej nazywano w literaturze łacińskiej kraje północnej Europy. [GU]

Ponosząc karę za udział w walce gigantów przeciwko bogom Atlas musi podtrzymywać rozgwieżdżony nieboskłon („stellatum axem”). [GU]

Astrea (gr. Astraja) – gwiazdozbiór Panny; zanim Astrea stała się gwiazdozbiorem jako córka Zeusa i Temidy szerzyła wśród ludzi złotego wieku sprawiedliwość i cnotę. Podobnie jak wymieniona wcześniej Fides (Wierność) była boską personifikacją cnoty sprawiedliwości. [GU]

Sformułowanie stoickiej zasady stałości umysłu i obojętności wobec przeciwności a także radości życia. Kochanowski nawiązuje tu leksykalnie do słynnej ody do Deliusza Horacego:

Aequam memento rebus in arduis
seruare mentem, non secus in bonis
     ab insolenti temperatam
     laetitia, moriture Delli (Hor. Carm. II 3, 1–4). [GU]

Epicedialny topos descriptio funeris (opisanie pogrzebu). [GU]

Teutoni albo Teutones – ludy germańskie, łacińskie określenie Niemców. [GU]

Quique bibunt alti flumina Danubii – chodzi o Daków, czyli tu Wołochów (zob. przyp. 16 i 97). Por. Hor. Carm. IV 15, 21: „Non qui profundum Danuuium bibunt”. [GU]

Jan Krzysztof, zob. przyp. 1.

Por. „Pone modum lacrimis, metaque impone querelis”, Ptrarca Africa V 682. [GU]

Bohaterowie doryccy, Polluks wraz z bratem Kastorem, po śmierci przeniesieni zostali przez ojca, Zeusa, na nieboskłon – stanowiąc odtąd gwiazdozbiór Bliźniąt; Liber (starorzymskie bóstwo utożsamiane z Bakchusem/Dionizosem) – Dionizos wstąpił do nieba po uprzednim zejściu do Hadesu, by prosić o przywrócenie życia dla swej matki, Semele (tu również aluzja do jego zwycięskiej wyprawy wojennej do Indii); Alcides – Herakles (syn Alkjosa) – gdy płonął na stosie pogrzebowym, został przez Zeusa heroizowany i wzięty pomiędzy niebian. Taki sam zestaw bohaterów, którzy osiągnęli niebo podaje Hor. Carm. IV 8, 24–28: „Sic Iouis interest/ optatis epulis impiger Hercules,/clarum Tyndaridae sidus ab infimis/ quassas eripiunt aequoribus rates,/ ornatus uiridi tempora pampino/ Liber uota bonos ducit ad exitus” odobnie w Carm. III 3, 9–13nn: „Hac arte Pollux et uagus Hercules/ ensius arces attigit igneas,/ quos inter Augustus recumbens/ purpureo bibet ore nectar/ hac te merentem, Bacche pater...” Kochanowski nawiązuje tu do toposu katasterismós – wzięcia do gwiazd bohatera po jego śmierci. [GU]

Mauzoleum (tu: grobowiec) z paryjskiego marmuru – najlepszy gatunek białego marmuru wydobywano na greckiej wyspie Paros. [GU]

Jak dostrzegł Tadeusz Sinko (Wzory „Trenów” Kochanowskiego, „Eos” 1917, s. 89): „Połączenie: Wy postawcie grobowiec, ja dodam napis, przypomina najbardziej Verg. Ecl. V 42: «et tumulum facite et tumulo superaddite carmen», forma tego napisu […] odpowiada np. Tib. I 3, 54: «Fac lapis inscriptis stet super ossa notis»”. [GU]

Wg Sinki (Wzory..., s. 91) jest to kombinacją słów Eneasza nad zwłokami Pallasa: „Salve aeternum mihi, maxime Palla, aeternumque vale” (Aen. XI 97) z wariacją formuły: „si tibi terra levis”, znanej np. z Owidiusza (Am. III 9, 68): „et sit humus cineri non onerosa tuo!”. Struktura retoryczna epicedium Tarnovii przypomina Since najbardziej Consolatio ad Liviam. [GU]

Naturae artificis – por. Plin. Naturalis historia II 70: „quod ita formasse artifex natura credi debet”. [EB]

Convexi orbis – por. Ov. Met. I 26: „ignea convexi vis et sine pondere caeli”. [EB]

Daedala humus – por. Joannes Secundus, El. I 9, 12: "Quae modo Romulidum daedala mittit humus”. [EB]

Eoo littore – na wschodnim wybrzeżu, od strony wschodu; eous – wschodni, od gr. Eos (Jutrzenka). [EB]

Rubro pelago – w Morzu Czerwonym; było ono jednym z obszarów, na których od dawna poławiano perły. [EB]

Templa coeli – Pierwotny sens słowa templum oznaczał przestrzeń nieba zakreśloną przez augura.  Enn. Ann. I 48 „caeli caerula templa”, Ter. Eun. 590 – „qui templa caeli summa sonitu concutit.”. Z czasem ustaliła się symboliczna relacja między niebem a świątynią. Zatem zarówno w tekstach brewiarzowych, jak i u Buchanana (Ps. XCVII) czy Kochanowskiego wyrażenie to ma już inny wymiar.

Hyady (gr. ‘płaczki’) – gwiazdy z konstelacji Byka, których pojawienie się zwiastowało deszcz. W mitologii greckiej nimfy, siostry Hyasa. Opłakiwały one jego śmierć, a Zeus przemienił je w gwiazdy. [EB]

Plejady (gr. ‘żeglujące’) – gwiazdy w gwiazdozbiorze Byka. W mitologii greckiej siedem córek Atlasa i okeanidy Plejone. Przeniesione na niebo w postaci gwiazd (według jednej z wersji mitu ścigane przez Oriona). Ich pojawienie się na wiosennym niebie rozpoczynało sezon żeglarski. [EB]

Orion – mitologiczny olbrzym-myśliwy, syn Posejdona. Zmarł od ukąszenia skorpiona nasłanego przez znieważoną Artemidę. Przeniesiony został na niebo wraz z psem Syriuszem oraz podążającym za nim Skorpionem. Znak orientacyjny dla żeglarzy. [EB]

Adverso tramite – por. Ov. Met XIV: „inde ferens lassos adverso tramite passus”. [EB]

Magnum inane – wielka próżnia, według filozofii epikurejskiej początek świata. Lucr. II 109: „Multaque praeterea magnum per inane vagantur”, por. też Verg. Ecl. VI 31; „Magnum per inane” – Buchanan, Psalmorum paraphrasis… ps. XVIII 39. [EB]

Auster – wiatr południowy. [EB]

Boreasz – wiatr północny. [EB]

Wersy 1-50 odsyłają do wywodów stoika Balbusa z De natura deorum Cycerona (II 73nn). [EB]

Według świadectwa Pauzaniasza (Periegesis 10, 24, 1) napis nad bramą do świątyni Apollina w Delfach głosił γνῶθι σεαυτόν – ‘Poznaj samego siebie’. Maksyma przypisywana Sokratesowi, ale również Talesowi, Heraklitowi, Pitagorasowi i innym mędrcom greckim. Po łacinie: Nosce te ipsum. Myśl często przywoływana przez renesansowych pisarzy (Ficino, w Polsce Jan z Trzciany). [EB]

Vix tria amicorum […] paria – Kochanowski idzie tu zapewne za Plutarchem (Moralia 93 A; De amicorum multitudine), który wymienia więcej niż trzy pary. Możemy przypuszczać, że czarnoleski poeta miał na myśli te pary, które wymienił w Wykładzie cnoty, dodając jeszcze Rzymian, Scypiona i Scewolę: „Moja rada tedy, aby człowiek niewiele przyjaciół miał, ale takich, którym by się dufać godziło: jako był Pylades a Orestes, jako był Piritous a Tezeus, Damon a Pitias, Scipio a Scaevola”. [EB]

Sfinks – mityczny potwór o ciele skrzydlatego lwa z głową kobiety, prześladujący wszystkich przybywających do Teb zagadką, którą odgadł dopiero Edyp. [EB]

Scylla – potwór morski, od góry kobieta, z której od dołu wyrastało sześć wściekłych psów, pożerających żeglarzy, których zdołały schwytać. [EB]

Centaur – mityczna istota o kształtach konia z ludzkim torsem i głową. Obyczaje tych stworów były na ogół plugawe, ceniony i poważany był tylko dobry centaur Chejron (Chiron), wychowawca Achillesa. Wszystkie te „dwukształtne” istoty są traktowane przez Kochanowskiego nie jako rzeczywiste byty, lecz jako alegoryczne obrazy ludzkiej dwoistej natury. Zofia Głombiowska zwraca uwagę, że podobnie obrazuje duszę ludzką Sokrates w Państwie Platona (Łacińska i polska muza Jana Kochanowskiego, Warszawa 1988, s. 18). [EB]

Inspiracją tego obrazu konia mogła się stać lektura Fajdrosa Platona. Plato ukazał tam dusze ludzką jako zaprzęg złożony z woźnicy oraz dwóch uskrzydlonych koni, białego i czarnego. Każdy z nich obrazuje odpowiednio duszę rozumną, popędliwą i zmysłową (por. Głombiowska, op. cit., s. 18.) [EB]

Por. w Pieśni o dobrej sławie (II 19): „I szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęce żyje,/ Tkając, lejąc w się wszystko, póki zstawa szyje”. [EB]

Pietatem iustitiamque – por. Cic. Rep. VI 16: „Iustitiam cole et pietatem”. Pietas (pobożność, ale i swoiste poczucie szlachetnego obowiązku oraz lojalności) i iustitia (sprawiedliwość) to dwie z czterech cnót kardynalnych uważane za fundament prawidłowego funkcjonowania życia społecznego. Cnoty przypisane Eneaszowi przez Wergiliusza. Zestawione razem również przez Izydora z Sewilli jako cnoty królewskie. [EB]

Aequore salso – por. Lucr. V 128 („sicut in aethere non arbor, non aequore salso / nubes”). [EB]

Ferrea iura – por. Verg. Georg. II 501. [EB]

Por. Lucr V 156 nn. [EB]

Począwszy od wersu 111 odwołanie do wywodów Lukrecjusza (V 200–221). [EB]

Boga określają tu trzy atrybuty przypisywane w średniowieczu w szczególny sposób poszczególnym osobom Trójcy Św.: Sapientia – Bogu Ojcu, Vires (Potentia) – Synowi, Bonitas – Duchowi Świętemu. Ujęcie takie u Kochanowskiego zgadza się z neoplatońską teologią nieskończonej Mądrości, Mocy i Dobroci Boga: por. M. Ficino, Platonic Theology, T6: ks. XVII–XVIII, Cambridge 2006, s. 264: „Natura ab infinita potentia, sapientia bonitateque regitur”. [EB]

Por. Luc. Phars. VI 208: „Sic Libycus densis elephas opressus ab armis”. [EB]

Mundi templa, por. Lucr. VI 43. [EB]

Aethereae menes – duchy niebieskie; por Erazm, Ciceronianus, 1004. [EB]

Odwołuje się tu Kochanowski do mitu o synach ziemi z Państwa Platona (XXI–XXII), w myśl którego każdy człowiek rodzi się z przymieszką jakiegoś metalu. [EB]

„Żelazo i brąz – mówi Platon – w rolników i w tych co inne uprawiają rzemiosła” Kochanowski zostawia więc żelazo rolnikom. [EB]

Spiż (brąz) mają w sobie ludzie przeznaczeni do rzemiosła, także artystycznego („ci, co inne uprawiają rzemiosła”). [EB]

Srebro – przeznaczone jest dla pomocników rządzących (Kochanowski widzi tu mężów stanu, polityków). [EB]

Domieszkę złota mają wg Platona ci, „którzy są zdolni do rządów”. [EB]

Pitagoras z Samos (VI w. przed Chr.) głosił teorię metempsychozy – wędrówki dusz przez kolejne wcielenia. Karą za popełnione winy miało być wcielenie się w istotę niższego gatunku. [EB]

Furie – rzymski odpowiednik Erynii, greckich bogiń zemsty wymierzających pomstę po śmierci. Ich greckie imiona to Alekto, Tyzyfone i Megajra. [EB]

Factio quaedam – chodzi o epikurejczyków, z którymi na tym miejscu polemizuje Kochanowski opowiadając się ostatecznie za nieśmiertelnością duszy, którą tamci negowali. [EB]

Por. Claudianus In Rufinum I III, 14–15: „adspicerem laetosque diu florere nocentes/vexarique pios”. Problem poruszany często w Starym Testamencie, np. w Księdze Hioba lub w Psalmach. [EB]