Komentarz edytorski

Henryk Walezy (1551-1589), król Polski w latach 1573-74, od 1574 władał Francją jako Henryk III. Dowiedziawszy się o możliwości objęcia tronu francuskiego, opuścił Polskę potajemnie z 18/19 czerwca 1574 r. (EB)

Galia – kraina historyczna Europy Zachodniej, od czasów Juliusza Cezara  prowincja państwa rzymskiego, rozciągająca się na terenie dzisiejszej Francji, Belgii i północnych Włoch. W literaturze średniowiecznej i nowołacińskiej Galią nazywano Francję, a Gallami Francuzów. (EB)

Oda powstała między elekcją Henryka, która miała miejsce na wiosnę 1573, a jego przybyciem do Polski, które dopełniło się pod koniec stycznia 1574, po trwającej około dwóch miesięcy podróży. Pieśń mająca charakter zaproszenia-zachęty nawiązuje do doradczego rodzaju retorycznego (genus deliberativum). Józef Budzyński sytuuje utwór w kręgu liryki okolicznościowo-patriotycznej, z inwencyjnym nawiązaniem do Horacego C IV 5 (Divis orte bonis), wzywającej przebywającego w Galii Augusta do przyśpieszenia powrotu do Rzymu. Metrum: strofa alcejska. (EB)

Por. Owidiusz, Metamorfozy VII, 12: Necscio quis deus obstat. (EB)

Por. HOR.Serm. II 3,189: "maxime regum". (EB)

Por.  OV.Met. VII, 48: "pelle moram". (EB)

Matką Henryka Walezego była Katarzyna Medycejska (Caterina Maria Romola di Lorenzo de' Medici, 1519-1589), od 1533 żona Henryka de Valois, późniejszego króla Francji Henryka II (1547). (EB, JN)

Litavi – Litwini. (EB)

Gentes – ludy, narody. Już w czasach Kochanowskiego silna była świadomość wielonarodowej Rzeczypospolitej, na którą składały się nie tylko narody polski i litewski, ale nadto wiele innych, w tym m.in. ludy ruskie. (EB)

Maeotis – Meotami nazywano lud scytyjski zamieszkujący nad Morzem Azowskim (Maeotis unda); Ziemia meocka (Maeotis tellus) to Krym. (EB)

Moschus  – synekdocha określająca Rosję, w którą przekształciło się od 1547 Wielkie Księstwo Moskiewskie. Rosja była w owym czasie poważnym przeciwnikiem Polski. (EB)

Scythae – Scytowie: ludy koczownicze Europy południowo-wschodniej. W literaturze nowołacińskiej często nazywano tak Tatarów. (EB)

Podolius – podolski; bolączką Rzeczypospolitej były najazdy Tatarów na Podole. (EB)

Por. Horacy Carmina II 9, w. 24 (exiguis equitare campis). (EB)

Por. Owidiusz, Remedia Amoris, 788 (celeri subdere calcar equo). (EB)

Wulkan – rzymski odpowiednik Hefajstosa. W zbroi wykutej przez Hefajstosa walczył wg Homerowej Iliady Achilles. O zbroi Wulkana (Vulcania arma) mówi również Wergiliusz (Aen. XII, w. 739). (EB)

Maris Tyranni – władcy mórz; od ok. 1569 r. toczyła się w Europie walka o panowanie na Morzu Bałtyckim  (dominium Maris Baltici ); w konflikcie tym największymi przeciwnikami Rzeczypospolitej były Rosja, Szwecja i Dania. (EB)

quadriga – kwadryga: zaprzęg czworokonny; także powóz zaprzężony w cztery konie. Białe konie są symbolem triumfu. Prawo do odbycia triumfu przysługiwało w starożytnym Rzymie wodzom, którzy stoczywszy walki z wrogiem zewnętrznym przyczynili się do poszerzenia terytorium państwa. Triumfator wjeżdżał na rydwanie zaprzężonym w cztery białe konie, poprzedzany przez procesję dostojników państwowych. Przed wodzem niesiono alegoryczne wizerunki pokonanych przeciwników oraz wieziono  łupy. (EB)

Chodzi o wizerunki podbitych miast, które niesiono podczas triumfalnego wjazdu. (EB)

Wyrażenie pojawiające się w historycznych narracjach, por. np. u Liwiusza (Annales) ks. XXXIX: victores spoliis decoratos praeda onustos triumphantesque. (EB)

Orpheus – Orfeusz, mityczny tracki  śpiewak i poeta. Mity podają, że swą grą poskramiał dzikie zwierzęta. (EB)

Linus –  syn Apollina i Uranii, pieśniarz mityczny. (EB)

Oda opowiadająca się na rzecz kultu Jedynego, Przedwiecznego i Wszechmogącego Boga (jak np. w tradycji judeochrześcijańskiej), kwestionująca czy raczej dezaktualizująca pogański politeizm. Jak zwraca uwagę Józef Budzyński, na przestrzeni tej ody dokonuje się totalna chrystianizacja klasycznych motywów i elementów językowych, znanych z liryki Horacego. Metrum: asklepiadejsko-glikonejskie. (EB)

Syn  Latony (łac. Latois, -idis): Apollo. (EB

alumna aequoris odnosi się do Afrodyty (Wenery), nazwanej tu wychowanką morza, jako że wyłoniła się z morskiej piany. (EB)

Matris nescia to epitet odnoszący się do Ateny (Pallas), która nie miała matki, ponieważ Zeus połknął ciężarną boginię Metis obawiając się potężniejszego od siebie potomka. Atena narodziła się z głowy Zeusa. (EB)

Tyndarydzi (Tindaridae) Dioskurowie Kastor i Polideukes, synowie Tyndareosa – a właściwie Zeusa – i Ledy, wyniesieni na niebo jako gwiazdozbiór Bliźniąt. Uważani za przewodników żeglarzy. Por. Hor. Carm IV 8, 31-32 (clarum Tyndaridae sidus ab infimis/quassas eripiunt aequoribus ratis). (EB)

Orkus - rzymski podziemny kraj umarłych, tu zarazem kraj zapomnienia i milczenia. (EB)

Pecudum sanguine – por. Verg. Aen. V, 736. (EB)

Por. Hor., Carm  IV 5, 33 (te multa prece, te prosequitur…). (EB)

Topika dająca się zastosować zarówno w tradycji pogańskiej, jak i w biblijnej (Psałterz); por. np. Ps 50 (51), 17-18:

Non enim sacrifício delectáris, holocáustum, si ófferam, non placébit. Sacrifícium Deo spíritus contribulátus, cor contrítum et humiliátum, Deus, non despícies.

W poetyckim przekładzie Kochanowskiego:

„Byś ofiar pożądał, paliłbych ofiary,

Ale wiem, że mało dbasz o takie dary;

Ofiara przyjemna Bogu - duch strapiony,

Serce uniżone, umysł ukorzony.” (EB)

Stężyca Nadwieprzańska – obecnie wieś w województwie lubelskim. Stężyca otrzymała prawa miejskie w 1330 r. (EB)

Oda  dotyczy zjazdu szlachty w Stężycy, który odbywał się podczas bezkrólewia po ucieczce Walezego, w maju i czerwcu 1575. Oda, utrzymana w tonie liryki doradczej, uderza w tony apelacyjne o rozsądny wybór monarchy, któremu rzeczywiście powinno się podlegać. Widać tu także rozczarowanie nieodpowiedzialnością Henryka. Metrum: strofa alcejska. (EB)

Veper – Wieprz. Wieprz wpada do Wisły w pobliżu Stężycy. (EB)

domus Secechi – Poeta ma na myśli Sieciechów leżący nieopodal Stężycy na lewym brzegu Wisły. Gród ten wziął nazwę od słynnego palatyna z czasów Władysława Hermana, Sieciecha. Sprawował on faktyczną władzę w państwie, sprawnie eliminując przeciwników politycznych. Dopiero Bolesław Krzywousty zmusił ojca do wygnania Sieciecha. (EB)

Już Homer w Iliadzie nazywał królów pasterzami narodów. Także Horacy (C III 1, w.5) używał określenia greges dla ludów objętych władzą królów. Topika pasterska przyjęła się przede wszystkim w Kościele dla określenia kierownictwa duchowego, poczynając od Jezusa – Dobrego Pasterza. Obraz tłumu porównanego do stada bez pasterza znajdujemy m.in. w Ewangelii (Mk 6, 34). (EB)

magne pater deorum – typowy zwrot do Jowisza, por. np. Verg. Aen IX w.495 (Aut tu, magne pater divum, miserere). (EB)

Odnosi się to do Henryka Walezego i jest ostatnim wyrazem wątłej nadziei na powrót króla. (EB)

ratis - tratwa, łódka. Tu, podobnie jak  okręt (navis) u Horacego w C  I 14, jest alegorycznym wyobrażeniem państwa. (EB)

pinus – sosna; tu metonimiczne wyobrażenie okrętu, nawiązujące do wspomnianej wyżej alegorii. Wyraźniejsza aluzja do ody I 14  Horacego; tam w wersie 11 jest Pontica pinus. (EB)

Przekonanie, że cnota wynosi ku zaszczytom i godnościom, znajdujemy m.in. u Cycerona, De oratore, I 43, 194: vera virtus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur. (EB)

Przysłowia i maksymy starożytne wskazują, że aby stać się dobrym władcą, trzeba najpierw nauczyć się posłuszeństwa: Parere cum didiceris, imperare scies (Solon); Disce parere, Qui nescit oboedire, is nesciet imperare. (EB)

futiles leges – słabe prawa; nawiązanie do Horacjańskiej problematyki z C III 24: Quid leges sine moribus? (Cóż znaczą prawa bez obyczajów?); W polskiej parafrazie tej pieśni pióra Jana Kochanowskiego ujęte to zostało w słowach: „Po cóż statut i prawa chwalebne stawiamy,/ Jeśli się obyczajów prawych nie trzymamy?”. (EB)

Kolejna oda powstała w 1575 r., odnosząca się do zjazdu w Stężycy, na którym zarysowały się sporne stanowiska, a delegaci rozjechali się, nie podjąwszy zgodnego postanowienia. Poeta wzywa do zgody, wychodząc ze starożytnego założenia, że tylko ona jest gwarantem pomyślności i wzrostu (Concordia res parvae crescunt, discordia vel maximae dilabuntur – ‘w zgodzie małe rzeczy wzrastają, w niezgodzie choćby największe się rozpadają’ – Sallustius, Bellum Iugurthinum. Jak zauważa Budzyński, poeta nadał swemu utworowi formę hymnu do bogini Zgody, będącej personifikacją idei pokoju, porozumienia, współpracy i praworządności publicznej. Wykorzystano tu główne klasyczne elementy hymnu poetyckiego: przywołanie bóstwa (dwie pierwsze strofy), pochwała jego mocy (strofy 3-7) oraz błagania (strofy 9-10). Głównym odniesieniem inwencyjnym wydaje się hymn do Fortuny Antyjskiej (Hor C I 35). Metrum: strofa saficka mniejsza. (EB)

Aether – górna warstwa powietrza; często określa się tak obszar nieba, gdzie mieszkają bóstwa. (EB)

Zgoda ukazana została tutaj w otoczeniu Wiary i Miłości (fides, charitas), a także jako alma mater Pokoju i Obfitości, bóstw występujących m.in. w politycznej liryce Horacego (por. np. Carmen saeculare, ww. 56-60). (EB)

Olympus – Olimp – góra na pograniczu Macedonii i Tessalii; według Homera mieszkanie bogów. Stąd metaforycznie – niebo, także w literaturze chrześcijańskiej. Por. Verg., Aen., I 374: clauso componat Vesper Olympo. (EB)

Hymen – bóstwo małżeństwa, wzywany podczas obrzędu zaślubin. (EB)

W strofie tej, jak zauważa Albert Gorzkowski, rzeczą szczególnie akcentowaną jest pax familiae, a pochwała Zgody wzmocniona została pięknym porównaniem jej do rosy ożywiającej uwiędłe zioła. (EB)

W strofie tej ukazano cywilizacyjną rolę Zgody, pojmowanej jako podstawa dobra publicznego. (EB)

Por. cytowany powyżej aforyzm Salustiusza. (EB)

Arma […] in Tatarros verteque in Turcas – hymniczna formuła apopompe, wzywająca bóstwo do odwrócenia gniewu od zanoszących modlitwy, a skierowania go raczej na wrogów. (EB)

Oda adresowana do Mikołaja Firleja, któremu poświęcony został cały tomik. Budzyński zwraca uwagę, że „pozornie tylko jest to pieśń o beztrosce bachicznej […] i spijaniu wina w cieniu platana”, ponieważ sympotyczne otium  przesiąknięte jest lękiem o niepewne politycznie jutro. Reminiscencje Horacjańskie w tej odzie pochodzą zwłaszcza z C III 8 oraz C III 29. Metrum: asklepiadejsko-glikonejskie II. (EB)

Leo – Lew, znak Zodiaku, w który Słońce wchodzi na przełomie lipca i sierpnia. Por. Hor C III 29, 17-18 (stella vesani Leonis/sole dies referente siccos). (EB)

Obraz wyschniętej, dręczonej pragnieniem deszczu ziemi przypomina topikę Pieśni II 7 (Słońce pali, a ziemia idzie w popiół prawie…). (EB)

Cykada jest typowym elementem obrazu żaru południa w poezji rzymskiej (por, np. drugą eklogę Wergiliusza). (EB)

Zarysowano tu, jak spostrzega Gorzkowski, topikę otium sub arbore (wytchnienia w cieniu drzewa), znaną również z pieśni Horacego. (EB)

Róże, lilie i wonności dopełniają poetyckie rekwizytorium świętowania, również pojawiające się w wierszach Horacego czy w eklogach Wergiliusza. (EB)

Massicus – wyborne wino massyckie, pochodzące z góry Massicus leżącej na granicy Lacjum i Kampanii. Wina są także klasycznym elementem Horacjańskiego pejzażu świątecznego. (EB)

Liber – starolatyński bóg płodności, utożsamiany potem z Bakchusem; munera Liberi – ‘dary Bakchusa’ = wino. (EB)

Eolowie to grecki szczep żyjący w Tesalii oraz na Lesbos. Wyrażeniem „pieśń eolska” (carmen aeolium) posłużył się Horacy dla określenia poezji Safony i Alkajosa (C III 30). (EB)

Chloe – jedna z bohaterek poezji miłosnej Horacego. (EB)

scabros enses – miecze zanieczyszczone rdzą; por. Lukan  Bellum civile (Pharsalia) ks. I, w. 243 (scabros nigrae morsu robiginis enses). (EB)

Oda napisana na konwokację warszawską, która odbyła się w roku 1575. Magnaci proponowali cesarza Maksymiliana Habsburga, szlachta – początkowo „Piasta”, potem zaś obwołała królem Annę Jagiellonkę, przydając jej za męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Batory przybył do Krakowa pierwszy i objął władzę. Maksymilian nie rezygnował z praw do tronu, lecz jego śmierć zapobiegła wojnie domowej. Metrum: asklepiadejsko-glikonejskie I. (EB)

Clarius – klaryjski. Claros to miasto jońskie, w którym znajdowała się wyrocznia Apollina. (EB)

Musarum et Apollinis cultor – ‘czciciel Muz i Apollina’: starożytna peryfraza określająca kondycję poety. Por.Hor. C III 1, w. 3 (Musarum sacerdos). Por. też C I 26 (Musis amicus…), w. 1-4 . (EB)

Caesar – cesarz Maksymilian Habsburg, kandydat do tronu polskiego popierany przez Kochanowskiego. (EB)

Non sum sollicitus nimis –  nie troszczę się zbytnio. Por. początek polskiej pieśni II 8 skierowanej do tego samego adresata, co oda poprzednia (i cały tomik) – Nie frasuj sobie, Mikołaju, głowy,/Kto ma być królem… (EB)

deorum atque hominum parens – określenie Jowisza użyte tu w odniesieniu do Boga znanego z tradycji judeochrześcijańskiej. (EB)

Augusti solium – tron Augusta. Zygmunt August, ostatni władca z dynastii Jagiellonów, zmarł w 1572 r. Panowanie Walezego, który objął tron w wyniku pierwszej wolnej elekcji, było właściwie ulotną efemerydą. (EB)

bacchans – szalejący, hulający (jak bachantki, kapłanki Bakchusa, w świątecznym szale). (EB)

Licentia – swoboda, samowola. Por. Hor C IV 15, w. 10-11 (rectum evaganti frena licentiae iniecit). (EB)

Sybaritica lautitia – Sybaris to miasto greckie, którego mieszkańcy słynęli z rozpasanego i rozmiłowanego w wygodach trybu życia. Kochanowskiemu chodzi przede wszystkim o zbytek (lautitia), co najmniej od Rejowej Krótkiej rozprawy piętnowany w poezji obywatelskiej. (EB)

Currus gloriae (‘rydwan chwały’) – wyrażenie biblijne (Iz 22, 18). (EB)

cornipedes – zwierzęta posiadające kopyta, szczególnie konie. (EB)

Bifidus – dwuramienny (w odniesieniu do rzeki). (EB)

Tanais – Don. (EB)

Tu także nazwa Scythae odnosi się do Tatarów. (EB)

Like – imię znane z pieśni Horacego (C IV 13; C III 10). (EB)

Oskarżenie niewdzięcznej kochanki utrzymane w tonie gorzkiego żartu. Metrum: strofa asklepiadejska większa. (EB)

Dum facies aemula liliis certaretque rosis – konwencjonalny opis piękna twarzy kobiety; występuje też w twórczości polskiej Kochanowskiego – por. Sobótka XI, w. 11-12 („Twarz jako kwiatki mieszane/ Lelijowe i różane”). (EB)

fores porrectum ante tuas – leżącego pod twymi drzwiami. Motyw paraklausithyron: pieśni pod zamkniętymi drzwiami bezlitosnej kochanki. W polskich pieśniach Kochanowskiego reprezentowana przez I 21 (Ty śpisz, a ja sam na dworze…). (EB)

Notus – wiatr południowy, sprowadzający deszcze i burze. (EB)

Obraz starzejącej się kobiety, opuszczonej przez Wenerę  i Amora (pozbawionej urody i zainteresowania potencjalnych kochanków). (EB)

Motyw tempus edax – czasu niszczącego wszystko. W odniesieniu do urody kobiecej często występuje we Fraszkach: „Daj, czegoć nie ubędzie, byś nawięcej dała;/Daj, czego próżno dawać potym będziesz chciała,/Kiedyć zmarski twarz zorzą, a gładkie źwierciadło/ Okaże to na oko, że cię siła spadło”. (Do dziewki) oraz w Pieśniach: „Nie zawżdy, piękna Zofija,/Róża kwitnie i lelija./Nie zawżdy człek będzie młody/ ani tej, codziś, urody” (II 23). Znana z pieśni Horacego retoryka perswazji erotycznej zachęcającej do korzystania z rozkoszy ciała, póki jest ono ponętne, a przestrzegającej przed starością znalazła też bogate zastosowanie w twórczości Piotra Ronsarda (np. w słynnej odzie Mignonne, allons voir si la rose…) w. 8-9: obraz starzejącej się kobiety, opuszczonej przez Wenerę  i Amora (pozbawionej urody i zainteresowania potencjalnych kochanków). (EB)

Andreas Patritius – Andrzej Patrycy Nidecki (1522-1587), prawnik i wybitny filolog, wydawca fragmentów pism Cycerona, przyjaciel Kochanowskiego jeszcze z czasów padewskich. W 1573 przyjął święcenia kapłańskie i skierował się bardziej ku karierze duchownej. (EB)

Oda naśladuje Horacjańską C I 29, w której adresat (Ikcjusz) odchodzi od zainteresowań naukowych poświęcając się służbie żołnierskiej. Kochanowski przestrzega Nideckiego przed niebezpieczeństwami kariery duchownej i nakłania go do powrotu do studiów klasycznych, na spokojną i cichą drogę Mądrości. Metrum: strofa asklepiadejsko-glikonejska II. (EB)

Siren – syrena. Syreny, przedstawiane jako kobiety-ptaki, zwabiały słodkim śpiewaniem żeglarzy, kierując ich statki na niebezpieczne skały. Alegorycznie oznaczają ponętną i niebezpieczną pokusę. (EB)

Sophia – Mądrość, często pojmowana jako bóstwo, zwłaszcza w tradycji gnostyckiej. (EB)

Speuzyp z Aten (ok. 410- 339); filozof i matematyk, następca Platona w Akademii. (EB)

Plato (ok. 428-ok. 348) – filozof grecki, uczeń Sokratesa, założyciel Akademii; jego filozofia jest jednym z fundamentów myśli filozoficznej zachodniej Europy. Zwolennik idealizmu obiektywnego. (EB)

satelles – strażnik przyboczny, towarzysz, sługa. „Satelita” Fortuny to członek jej świty, zdany na los niepewny (por. np. poemat Jana Dantyszka De Virtutis et Fortunae differentia somnium (Sen o różności Fortuny i Cnoty). Wzmianka o purpuratach jako satelitach Fortuny nie jest wolna od ironicznego posmaku. (EB)

Midas – Mityczny król Frygii, chciwy i słynny z bogactwa. Gdy Dionizos obiecał mu spełnienie dowolnego życzenia, zażądał, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto. Musiał prosić o cofnięcie życzenia, kiedy okazało się, że w tej sytuacji niemożliwe jest spożywanie pokarmów, które także stają się złotem. (EB)

obol – drobna moneta grecka wkładana w usta lub rękę zmarłego; mówiono, że to opłata dla Charona za przewóz przez Styks do świata zmarłych. (EB)

Oda jest przekładem łacińskim znanej pieśni Safony do Afrodyty. Metrum: strofa saficka mniejsza. Być może jest to praca jeszcze z czasów padewskich. (EB)

Tonans – dosłownie: grzmiący. Epitet gromowładnego Jowisza (Zeusa). (EB)

Passer – wróbel. Ptakami poświęconymi Afrodycie były wróble i gołębie. Przedstawiano ją niekiedy w rydwanie zaprzężonym w te ptaki. (EB)

Na Cyprze (gdyż w tych okolicach bogini jakoby wyłoniła się z morza) znajdował się największy ośrodek kultu Afrodyty. Stąd nazywano ją Cyprydą czy Kiprydą. (EB)

Kochanowski używa słowa: willa (łac. villa) w sensie włoskiego słowa villa, tj. jako określenia rezydencji podmiejskiej, czyli pałacyku z ogrodem. Chodzi o pałac biskupów krakowskich w Prądniku (dziś dzielnica Krakowa), wzniesiony przez Samuela Maciejowskiego w 1547. Znaczenie tej posiadłości było ogromnie istotne: w czasach Maciejowskiego była to, jak stwierdził Kazimierz Morawski, „willa medycejska polskiego Odrodzenia”; po jego śmierci nieco podupadła. Piotr Myszkowski, biskup krakowski w latach 1577–1591, starał się przywrócić jej dawną świetność jako mecenas poetów i pisarzy. Większość tłumaczy i interpretatorów tej ody tłumaczy „villa” po prostu jako „wioska”, stąd powszechnie zadomowiony w literaturze i niezbyt przystający do rzeczy tytuł wersji polskiej Na wieś Prądnik. (EB)

Pramnicana – prądnicka, tj. położona w Prądniku pod Krakowem (dziś część Krakowa zwana Prądnikiem Białym). (EB)

Pod pretekstem pochwały wiejskiej rezydencji oda sławi Piotra Myszkowskiego jako mecenasa poety. Oda utrzymana w tonacji bukolicznej. Pewne motywy pokrewne z twórczością Horacego można znaleźć w HOR.Carm. II 6 oraz III 16. Metrum: Strofa alcejska. (EB)

aemula – rywalka; sens: pałac może rywalizować kunsztem swej budowy z wysokimi wieżami wawelskimi, fortyfikacjami, które, jak mówią, zbudował Krak nad brzegiem Wisły. (EB)

Martigena – pochodzący z rodu Marsa. Kraka utożsamiano z rzymskim Grakchusem (w taki rodowód wyposażył go Wincenty Kadłubek). Rzymianie natomiast uważali się za potomków Marsa. (EB)

Cracus – Krak, legendarny założyciel i eponim Krakowa. (EB)

Matheovius – Samuel Maciejowski, biskup krakowski w latach 1545-1550. (EB)

Miscovius – Piotr Myszkowski (1510-1591),  biskup krakowski od 1577, mecenas Kochanowskiego. (EB)

novem sorores – dziewięć sióstr – Muzy, córki Zeusa i Mnemosyne, opiekunki sztuk, patronki poetów. (EB)

Chloris - nimfa, małżonka Zefira, bogini roślin, odpowiadająca rzymskiej Florze. (EB)

Fawoni – Zefir; łagodny wiatr zachodni, wysłaniec wiosny. (EB)

Oda jest złorzeczeniem koniowi, który naraził poetę na niebezpieczeństwo śmierci. Inwencyjnie nawiązuje do pieśni Horacego złorzeczącej drzewu (II 13); w dalszej części następuje pochwała nimfy (Muzy?), która przyczyniła się do uratowania poety. Podstawowa myśl ody ogniskuje się zatem wokół idei poezji, która ocala. Metrum: strofa alkmańska. (EB)

Koń Sejana, opisany w Nocach attyckich Aulusa Gelliusza (III 9), przynoszący nieszczęście każdemu właścicielowi. (EB)

Seria przekleństw-złorzeczeń rzucanych na drzewo, zgodnych z retoryką inwektywy, czyli odwróconą topiką enkomium (poochwały), w którym należało pochwalić rodowód adresata i jego walory fizyczne oraz duchowe. Kochanowski realizuje ten paradygmat w sposób żartobliwy. (EB)

Pisa – miasto w Elidzie, nieopodal którego odbywały się igrzyska olimpijskie. (EB)

Cyrk rzymski, przypominający grecki hipodrom, wywodził się z toru wyścigowego Etrusków. Odbywały się tam między innymi gonitwy konne, wyścigi rydwanów, a także walki gladiatorów i inne zawody. (EB)

Stygius – stygijski, styksowy; Styks był jedną z rzek w Podziemiu – krainie zmarłych. (EB)

Kocyt – również jedna z rzek Podziemia (rzeka lamentu); niekiedy przedstawiana jako jezioro. (EB)

nauta Charon – Charon żeglarz; syn Erebu i Nocy, przewoził dusze w Podziemiu. (EB)

Tergeminus canis – „potrójny” pies, Cerber, pilnujący dusz w Podziemiu, przedstawiany z trzema głowamni. (EB)

simulacra – podobizny. Podziemie zamieszkiwały cienie – trójwymiarowe widma ukształtowane z mgły, nieuchwytne w dotyku. (EB)

tribunal Minois – trybunał Minosa. Minos, król Krety, został po śmierci jednym z sędziów dusz w Podziemiu (obok Ajakosa i Radamantysa). (EB)

Bellerofon dosiadał Pegaza (pokonał na nim chimerę). Jednak został strącony przez Zeusa, gdy pomyślał o zdobyciu Olimpu i wydarciu Gromowładnemu pioruna. (EB)

Hipolit – syn Tezeusza, przedmiot namiętności macochy – Fedry, która nie zyskawszy wzajemności oskarżyła młodzieńca o niecne zaloty. Hipolita, który został wygnany,  zabiły konie jego rydwanu spłoszone przez morskiego potwora, zesłanego przez Posejdona. (EB)

Glaukus – Syn Syzyfa, rozszarpany przez własne konie. (EB)

Faeton – syn boga Słońca, Heliosa i Klimeny. Jowisz zabił go piorunem, gdy nieumiejętnie powoził słonecznym rydwanem. Wszystkie postaci, które wymienia tu Kochanowski (przypisy 121-124), miały nieszczęśliwe doświadczenia z końmi. (EB)

Horacjański motyw śmierci czającej się wszędzie (także w C II 13). (EB)

Orkus – tu określenie Plutona, boga Podziemia. (EB)

Nymphe – nimfa; nazywano tak bóstwa źródeł, lasów, gór, rzek. Określano tak również dziewczęta i młode kobiety. Obraz uratowania poety przez tajemniczą nimfę kojarzy się zarówno z Horacjańską wizją uniesienia przez Merkurego z pola walki pod Filippi (C II 7), jak i z roztaczaniem nad poetą opieki przez Muzy opisanym w C III 4. (EB)

Sabaeus – sabejski. Arabska Saba obfitowała w kadzidło. (EB)

lac – mleko; merum – czyste, nie zmieszane z wodą, wino; bienne – dwuletnie. Na ofiarę bogom wylewano mleko i wino. (EB)

lux – światło, także światło dnia – metonimicznie – dzień (także życie). (EB)

Powrót do topiki maledictio. (EB)

Obraz konia zesłanego do prac w kopalni soli, stanowiącej tu łagodny i żartobliwy odpowiednik Tartaru. Walka z bryłami soli (lucta cum sale lapidoso) może być aluzją do kary Syzyfa, toczącego pod górę w Podziemiu kamień, który ciągle spadał. (EB)

Tytuł: De expugnatione Polottei / O zdobyciu Połocka – oda powstała po odzyskaniu Połocka przez Stefana Batorego w 1579 roku i została wydana w Warszawie przez drukarnię Walentego Łapczyńskiego na początku 1580 r. (przed 21 lutego). Ponownie wydano ją z poprawkami w tym samym roku w tomie Lyricorum libellus. O zwycięstwach Batorego nad Moskwą por. KOCHANOWSKI Pieśni II 11, KOCHANOWSKI Epinicion, KOCHANOWSKI Jezda. (JN)

Melpomene / Melpomeno – Melpomena – jedna z dziewięciu Muz. Opiekowała się śpiewem, później tragedią. Kochanowski odwołuje się do jej pierwotnej funkcji. (JN)

Pierio… cantu / pieryjskim śpiewem – śpiewem Muz (Pierides, Pierydy), które wywodziły się z Pierii w Macedonii. (JN)

plectrum… eburneum / plektron z kości słoniowej – piórko, niewielka płytka służące do gry na instrumentach strunowych szarpanych. (JN)

Polotteo / Połock – Połock – stare ruskie miasto leżące obecnie w północnej części Białorusi nad Dźwiną, ważna twierdza Wielkiego Księstwa Litewskiego i stolica województwa połockiego. Zdobyty przez cara Iwana Groźnego w 1563 roku, został odzyskany przez wojska króla Stefana Batorego po niespełna trzytygodniowym oblężeniu 29 sierpnia 1579. Zdobycie Połocka było pierwszym od kilkunastu lat znaczącym sukcesem wojsk litewskich i polskich w wojnach prowadzonych przeciw Moskwie. (JN)

Castaliis… / kastalijskich – Kastalia – źródło poświęcone Muzom u podnóża ich siedziby na Parnasie. (JN)

Regem / Króla – Stefan Batory (1533-1586), książę siedmiogrodzki, został obrany królem Polski i wielkim księciem litewskim w 1576 roku. Absolwent uniwersytetu padewskiego i mecenas. Jako książę Siedmiogrodu walczył przeciw Turkom, następnie wsławił się zwycięstwami nad Moskwą. (JN)

Sarmata / Sarmato – Sarmaci – nazwą tą określali siebie od II poł. XV w. Polacy, uważający się za potomków starożytnych Sarmatów, wojowniczych plemion żyjących na przełomie I tys. p.n.e. i I tys. n.e. na stepach wschodnioeuropejskich. (JN)

Assyriis… unguentis / asyryjskimi balsamami – w starożytnym Rzymie olejki asyryjskie były towarem luksusowym, por. np. „canos odorati capillos, / dum licet, Assyriaque nardo / potamus uncti?” (HOR Carm II 11,15-17) lub „Assyrios… odores” (TIBULL. I 3,7). (JN)

toroque… Tyrio / na łożu tyryjskim – fenickie miasto Tyr (obecnie Sur w Libanie) słynęło w starożytności z bogactw i luksusu. Por. PROP. IV 5,22. (JN)

transmarinis… Liberi / zrodzone na zamorskich… dary Bachusa – sens: wino przywiezione z obcych krajów. W dawnej Rzeczypospolitej wino uchodziło za towar luksusowy. Importowano je jednak głównie z Węgier, rzadziej z innych krajów europejskich. (JN)

Liberi / Bachusa – Liber – przydomek Bachusa, rzym. boga wina i winorośli. (JN)

Phaetonta – phaetonta, czyli zjawiska wschodu i zachodu słońca. Faeton – syn Heliosa, boga słońca. (JN)

Mavors… Moschus / Mars moskiewski – ironiczne określenie słynącego z okrucieństwa cara moskiewskiego, Iwana IV Groźnego (1530-1584). Od 1558 roku toczył on wojny z Rzecząpospolitą o panowanie w Inflantach, które zajął, a następnie podbił część terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prowincje te rekuperował Stefan Batory w czasie wojny prowadzonej w latach 1577-1582. (JN)

Boreae… rigentis ortus / gdzie się rodzi mroźny Boreasz – Boreasz – zimny wiatr północny. W dawnej poezji polskiej symbolizował daleką północ, czyli tereny Moskwy. (JN)

liquescente… Iove / Jowisz… deszcze – w tym znaczeniu Jowisz oznacza niebo (sub Iove – pod gołym niebem); Kochanowski wykorzystuje dwuznaczność, zestawiając imię Jowisza z Mulciberem/Wulkanem w w. 62. (JN)

Mulciber / Wulkan – Mulciber – przydomek Wulkana, rzym. boga ognia, wulkanów i kowalstwa. (JN)

machinarum / machin – tu: armat. (JN)

structuras Cyclopum / mury Cyklopów – Cyklopi – jednoocy olbrzymi w starożytności uważani za twórców potężnych “murów cyklopowych” na Krecie. (JN)

solidas adamante turres / wieże umocnione spiżem – sens: wieże miasta wyposażone w armaty odlane ze spiżu. (JN)

bis novenas… Polotteum / dwakroć po dziewięć… Połock – w istocie Połock został zdobyty przez Moskali w 1563, a zatem znajdował się pod okupacją moskiewską tylko 16 lat. (JN)