Jan Kochanowski (1530-1584)

Komentarz edytorski

Lista przypisów redakcyjnych

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 1

Myscovi – Piotr Myszkowski (1505–1591), biskup płocki, a później krakowski, podkanclerzy koronny, jeden z najbliższych przyjaciół poety. [AG]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 2

foricoenia – neologizm utworzony przez Kochanowskiego na podstawie wyrażenia foris coenare ucztować poza domem’, będącego antytezą frazy domi coenare ‘ucztować w domu’, rozpowszechnionej przez Marcjalisa. Por. u Marcjalisa (II 53, 3): „liber eris coenare foris”. [AG, GF]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 3

Aganippaeo fonte – Aganippe, źródło poświęcone Muzom, położone u stóp Helikonu. [AG]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 4

Corniger… deus – w postaci ludzi o koźlich uszach i rogach wyobrażano w starożytności satyrów (sylenów), towarzyszy boga wina Dionizosa-Bachusa. [GF]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 5

Inter vina... legi – znamienny dla epigramatyki renesansowej topos poezji konwiwialnej. Por. F. Kallimach (Buonaccorsi), Epigrammatum liber I, 3–4 (Ad Caesarem): „Accipe, quas cubito presso post vina rosasque/concinuit nugas Musa iocosa mihi”. [AG]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 6

Persjusz. Chol. ww. 1-3: Nec fronte labra prolui caballino / nec in bicipiti somniasse Parnaso / memini… [FC]

01. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 7

Zob. też Horacy Ep. I 5, 1-3: Si potes Archiachis convivia  recumbere lectis / nec modica cenare times holus omne patella, / supremo te sole domi, Torquate, manebo.

W tym liście poetyckim cenare i domi nie są związane syntaktycznie, jednakże bliskość położenia tych słów, sytuacja biesiadna oraz aluzja do Catul. 13, zdają się świadczyć o celowej aluzji. Sam Kochanowski nawiązuje bowiem do wspomnianego wiersza Katullusa w ostatnim foricoenium, skierowanym do Andrzeja Nideckiego.

Kochanowski więc w Foric. 1 nawiązuje do Hor. Ep. I 5, który odwołuje się do Catul. 13. Zaś w Foric. 122 daje Kochanowski własną polemikę z Catul. 13. Kochanowski wydaje się tu współzawodniczyć ze swoim ukochanym autorem, Horacym,  pouczając adresata o sposobie  przygotowania udanej biesiady. [FC]

02. Votum, komentarz nr 1

Wiersz, należący do grupy epigrammata convivalia, będący parafrazą epigramu Makedoniosa (V w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP XI 58). Zob. też For. 11 utrzymany w analogicznej konwencji. [AG, GF]

02. Votum, komentarz nr 2

pocula Baccho – odmiana topiki konwiwialnej utrzymana w postaci lirycznego wyznania-autodeklaracji wieszcza – „czciciela Bakcha”, który często kreuje się na tzw. coenipeta, czyli osoby spieszącej na ucztę. [AG]

02. Votum, komentarz nr 3

Bromii osor – Bromius (gr. Brómios – „dźwięczący”), przydomek Bakchusa. [GF]

02. Votum, komentarz nr 4

invideo...teneo – rym wewnątrzwersowy wzorowany dokładnie na zakończeniu  wspomnianego epigramu z AP XI 58: chryseon... katechon. [AG]

03. Ad Sodales, komentarz nr 1

Ujęta w formie sześciu strof oddanych katalektyczną dypodią daktyliczną, liryczna pieśń adhortacyjna (wzorowana być może na AP XI 47), wzywająca w duchu pindarycznym towarzyszy uczty do poddania się woli Bakchusa bez względu na troski i „okrutne Parki”. Podobnie jak For. 2 oraz szereg następnych (For. 4; 15; 20; 25; 30; 32; 38; 46; 51; 53; 55; 56; 61; 64; 66; 67; 71; 74; 76; 78; 83; 86; 112; 113; 122) wiersz reprezentuje grupę epigrammata convivalia. [AG]

03. Ad Sodales, komentarz nr 2

Orcum – Orkus, w rzymskich wierzeniach ludowych demon śmierci, z czasem – a zwłaszcza w poezji – utożsamiany z samym królestwem zmarłych (greckim Hadesem). Zob. np. Wergiliusz, Eneida, II 398: „multos Danaum demittimus Orco” („wielu Danaów strącamy w otchłań Orku”, tł. Z Kubiak). [GF]

03. Ad Sodales, komentarz nr 3

Lyaeo – Lyaeus (gr. Lyaíos – „Wyzwoliciel”), epitet Dionizosa-Bakchusa, pojawiający się, podobnie jak tutaj, m. in. w poezji Anakreonta jako metonimia wina. [GF]

03. Ad Sodales, komentarz nr 4

Clotho – Kloto, obok Lachezis i Atropos jedna z trzech Mojr, bóstw personifikujących w mitologii greckiej przeznaczenie i wyznaczających długość ludzkiego życia za pomocą przędzy. [GF]

03. Ad Sodales, komentarz nr 5

Styga – Styks, w mitologii greckiej rzeka w świecie umarłych. [GF]

03. Ad Sodales, komentarz nr 7

Horacy, Od. I 37, 1-4: Nunc est bibendum, nunc pede libero / pulsanda tellus, nunc Saliaribus / ornare pulvinar deorum, / tempus erat dapibus, sodales. [FC]

03. Ad Sodales, komentarz nr 8

Hor. Epody16, 41-48: Nos manet Oceanus circumvagus arva beata: / petamus arva, divites et insula, / reddit ubi Cererem tellus inarata quotannis / et imputata floret usque vinea, / germinat et numquam fallentis termes oliva / suamque pulla ficus ornat arborem, / mella cava manat ex illice, montibus altis / levis crepante lympha desilit pede. [FC]

03. Ad Sodales, komentarz nr 9

Lukan, Fars. VI 142-145: Haud procul a Ditis, caecis depressa cavernis / in praeceps subsedit humus, quam pallida pronis / urguet silva comis et nullo vertice caelum / suspiciens Phoebo non pervia taxus opacat.

U Lukana, zamiast taxus inumbrat ripasznajdujemytaxus opacat pervia; pallida silva zamiast pallida taxus. tak przedstawiony został krajobraz piekielny, gdzie Pompejusz ma się spotkać z czarodziejką Erykto w Tesalii.[FC]

03. Ad Sodales, komentarz nr 6

Eurus – Euros, w mitologii greckiej bóg wiatru wschodniego. [AG]

04. De Neaera, komentarz nr 1

Wiersz, należący do grupy epigrammata amatoria (podobnie jak wiele następnych epigramów w tym zbiorze, por. For. 5; 6; 7; 8; 10; 11; 14; 19; 21; 22; 24; 28; 31; 35; 50; 58; 60; 65; 69; 70; 105), jest próbą przekładu greckiego anakreontyku Erotikon odarion (nr 16 wg edycji Stephanusa: Anacreontis Teii Odae ab H. Stephano luce et Latinitate nunc primum donatae, Lutetiae 1554). [AG]

04. De Neaera, komentarz nr 2

certantia lumina – Por. Manilius, Astron. V, 510–511. [AG]

04. De Neaera, komentarz nr 3

Por. Tibul. El. I 1, 1-6: Divitias alius fulvo sibi congerat auro/et teneat culti iugera multa soli,/ quem labor assiduus vicino terreat hoste,/Martia cui somnos classica pulsa fugent: / mi mea paupertas vita traducat inertem, / dum meus assiduo luceat igne focus.

Tu / ille / ego u Kochanowskiego należy zestawić z  Alius / Mi u Tibullusa. Przeciwstawienie chciwości z paupertas poety stanowi topiczny element elegii miłosnej. Co się tyczy epigramatu Kochanowskiego nie chodzi ściśle o taką paupertas w przeciwstawieniu do bogactwa konkurenta (dives amator), ale raczej o wybór życia, daleko od pól bitewnych, spędzonego u boku kochanki, zmagając się z pięknem jej oczu.

Zestawienie zdobycia miasta ze zdobyciem dziewczyny, zwycięstwa wojennego ze zwycięstwem miłosnym częste u rzymskich elegików, np. Prop. II 14, 1-10, oraz Ovid. Amores II 12.

Por. też postać servus triumphans w teatrze Plauta (zob. E. Pianezzola, Ovidio: modelliretorici e forma narrativa, Bologna 1999, s. 81-93). [FC]

05. In puellas Venetas, komentarz nr 1

Epigram napisany najprawdopodobniej podczas włoskich peregrynacji poety, między 1552 a 1555 r. Podobna realizacja motywu u F. Kallimacha, Ep. I 36 Ad Phyllidem. [AG]

05. In puellas Venetas, komentarz nr 2

Nereides – Nereidy, nimfy morskie, córki Nereusa i Doris, które wedle greckich podań przędły na dnie morza, śpiewając urokliwe pieśni. [AG]

05. In puellas Venetas, komentarz nr 3

Neptunus – Neptun, w mitologii rzymskiej odpowiednik greckiego Posejdona, boga wód i deszczu. [AG]

05. In puellas Venetas, komentarz nr 4

Circe – córka Heliosa i nimfy Perseis, wróżbitka, jedna z bohaterek Odysei, która na wyspie Ajai gościła przez rok wracającego z Troi Odyseusza. [AG]

05. In puellas Venetas, komentarz nr 5

moly – magiczna roślina zapewniająca ochronę przed czarami – wg niektórych uczonych chodziłoby o mandragorę. W Odysei Hermes darowuje ją Odysowi, by uchronił się od czarów Kirke (Od. X 305). Zob. też Ov. Met. XIV 291–292. [GF]

06. In tumulum Francisci Petrarchae, komentarz nr 1

Epigram napisany w okresie 1552–1555 r. [AG]

06. In tumulum Francisci Petrarchae, komentarz nr 2

si memor ipse...inustus Amor – por. Ov. El. III, 9: „Si tamen e nobis aliquid nisi nomen et umbra/ Restat, in Elysia valle Tibullus erit (...)”. [AG]

06. In tumulum Francisci Petrarchae, komentarz nr 3

Letheae... ripae – Lete, rzeka zapomnienia w Styksie; umarli, pijąc z niej wodę, zapominali o życiu ziemskim. [AG]

06. In tumulum Francisci Petrarchae, komentarz nr 4

Nunc vos Letheae... ripae,/ Elisii spectat plebs numerosa fori – por. Tib. El. I 3, 57–58: „Sed me, quod facilis tenero sum semper Amori,/ ipsa Venus campos ducet in Elysios”. Por. też F. Petrarca, Africa V 546–554. [AG] 

06. In tumulum Francisci Petrarchae, komentarz nr 5

Elisii... fori – Elizjum (Pola Elizejskie), część Hadesu, przeznaczona dla dusz ludzi dobrych; miejsce wiecznej szczęśliwości, na którym miały rosnąć topole i asfodele. [AG]

08. Ad Callistratum, komentarz nr 1

Epickie, ironiczne egzemplum na temat miłości i bogactwa, oparte na trójdzielnej strukturze (w. 1–2 foniczna antyteza tworząca łagodne napięcie międzywersowe; w. 3–4 egzemplum wspierające tezę narratora; w. 5–6 ironiczne pytania wspierające egzemplum). Całość wzorowana na epigramatyce greckiej (por. AP V 113) oraz na Katullusie. Odnośnie do imienia Callistratus por. Mart. V 13. [AG]

08. Ad Callistratum, komentarz nr 2

Menophile – Menophila, imię znaczące: ‘kochająca potęgę, moc’. [AG]

09. In imaginem Mariani, komentarz nr 1

Epigram (napisany prawdopodobnie końcem 1558 r.) portretowy (tzw. in imaginem), poświęcony Marianowi Leżeńskiemu, kasztelanicowi małogoskiemu (nb. siostrzeńcowi biskupa Samuela Maciejowskiego), z okazji jego peregrynacji do Ziemi Świętej. Kochanowski odwołuje się tu do autorytetu Apellesa, co było zjawiskiem powszechnym w epigramatyce starożytnej (Marcjalis) i renesansowej (Kallimach). Analogiczna realizacja motywu depikcyjnego opartego na odwołaniu do autorytetu antycznego u F. Kallimacha, Ep. I 4 In vaccam aeneam a Myrone caelatam. [AG]

09. In imaginem Mariani, komentarz nr 2

Apellea redditus... – zob. Martialis XI 9: „Clarus fronde Iovis, Romani fama cothurni / spirat Apellea redditus arte Memor”. [FC]

Apellea tabula – Apelles z Kolofonu (ok. 370 p.n.e.–300 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych malarzy starożytnych; posiadał wyłączne prawo portretowania Aleksandra Wielkiego, jego obrazy cechował niezwykły urok (charis) oraz realizm. Jako pierwszy namalował autoportret oraz wprowadził do malarstwa postać zwróconą plecami do widza. [AG] 

09. In imaginem Mariani, komentarz nr 3

per Ionias undas – por. Lukan, De bello civili II, 624. [AG]

10. Ad Andream Patricium , komentarz nr 1

Epigram poświęcony Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu (1522–1587), filologowi i wydawcy, długoletniemu przyjacielowi poety. Wiersz, wzorowany na Katullusie, stanowi rodzaj apopemptikonu, w którym poeta wyraża żal za nieobecnym przyjacielem. Wiersz powstał prawdopodobnie w czasie wyjazdu Nideckiego z Padwy do Polski (1556–1557). Retorycznie cały epigram opiera się na zabiegu ekspolicji, obrazującej w dziesięciu wersach tę samą treść, tyle że w różnych aspektach. [AG]

10. Ad Andream Patricium , komentarz nr 2

Trinacria – Trinacria, oboczna nazwa Sycylii używana od czasów starożytnych. [AG]

11. Ad Venerem , komentarz nr 1

Wiersz jest parafrazą epigramatu Agatiasza Scholastyka (VI w. n.e.), zawartego w AP VI 76. [GF]

11. Ad Venerem , komentarz nr 2

Anchises – Anchizes, w mitologii greckiej i rzymskiej król Dardanos na górze Idzie w Troadzie, ojciec Eneasza. [AG]

12. In convivium, komentarz nr 1

Epigram opiera się na konceptualnej grze słów conviviumconbibium, niemożliwej do oddania w przekładzie. Convivium (uczta, biesiada) to rzeczownik odczasownikowy, od łac. convivo (ucztuję, jem wspólnie). Conbibium natomiast jest neologizmem derywowanym od czasownika combibo (wspólnie piję), analogicznym do greckiego symposion (derywowanego od mającego to samo znaczenie sympino). [GF]

13. In Bacuarum Cytharaedum, komentarz nr 1

Epigram poświęcony Walentemu Bakwarkowi (1507–1576), słynnemu węgierskiemu kompozytorowi i lutniście Zygmunta Augusta, który przebywał na dworze królewskim ponad 16 lat. Por. polską fraszkę II 63 O Bekwarku.[AG] 

13. In Bacuarum Cytharaedum, komentarz nr 2

Orpheus – Orfeusz, syn Apollina i Kalliope, w mitologii greckiej największy muzyk i poeta, który grą na lirze miał uśmierzać wzburzone fale morza i dzikie bestie; Arion – Arion, na wpół mityczny poeta grecki z wyspy Lesbos (VII w. p.n.e.); wg legendy miał zostać cudownie uratowany przez delfiny, które ukochały jego śpiew. [AG]   

14. De Anna, komentarz nr 1

Hebraeo more – aluzja do hebrajskiej pisowni i etymologii imienia (hebr. Hannah ‘łaska’). [AG] 

14. De Anna, komentarz nr 2

perinde sonat – imię Anna zarówno w wersji łacińskiej jak hebrajskiej jest palindromem – brzmi tak samo czytane od lewej i od prawej. [GF]

15. In Bacchum, komentarz nr 1

Wiersz stanowi próbę przekładu greckiego anakreontyku Eis symposion (nr 41 wg edycji Stephanusa, jw.). [AG] 

15. In Bacchum, komentarz nr 2

Pulchre... ministri – w greckim oryg. biesiadnikom usługują „piękni chłopcy” (hapaloi... paides), zaś u Kochanowskiego wino podają zwykli służący (ministri), za to wino jest „pięknie wymieszane” (pulchre... temperatos scyphos). [AG]

16. In Milanionem, komentarz nr 1

Milanion ego sum – Milanion (Melanion), w mitologii greckiej mąż Atalanty; wedle arkadyjskiej wersji mitu to on właśnie, a nie Hippomenes, pokonał Atalantę w biegu podczas zawodów, podstępem zdobywając jej rękę. Epigram Kochanowskiego jest wyraźną alegacją do tego motywu. [AG]

16. In Milanionem, komentarz nr 2

Paradoks myśliwego ułowionego we własne sidła znajdujemy u Owidiusza, Rem.Am. 501-502: Deceptum risi, qui se simulare tamare, / in laqueos auceps decideratque suos.

W ustępie z Ars amatoria:

 Scit bene venator, cervis ubi retia tendat,

     Scit bene, qua frendens valle moretur aper;

Aucupibus noti frutices; qui sustinet hamos,

     Novit quae multo pisce natentur aquae:

Tu quoque, materiam longo qui quaeris amori,

     Ante frequens quo sit disce puella loco. (I 45-50)

metaforyka łowów i polowania  ma kapitalne znaczenie dla uzasadnienia zamysłu dzieła, jakim jest Sztuka kochania. Kochanek musi posiąść umiejętności myśliwego i rybaka, którzy wiedzą dokładnie, gdzie polować oraz łowić. Owidiusz, na tym samym poziomie stawiając miłość i inne „techniki”, uzasadnia jej dydaktyczne potraktowanie w Ars amatoria. (Pianezzola, Commento al I libro di Ovidio, Ars Amatoria, Milano 2007, s. 193).

16. In Milanionem, komentarz nr 3

Legendę Milaniona i Atalanty można przeczytać w najsłynniejszej elegii Propercjusza I 1, 9-16.[FC]

17. De spectaculis divi Marci, komentarz nr 1

Procesja św. Marka, patrona miasta, odbywa się w Wenecji corocznie 25 kwietnia. [GF]

18. Epithaphium Nicolai Firlei , komentarz nr 1

Mikołaj Firlej – stryj Jana i Mikołaja Firleja, zginął w bitwie pod Sokalem z Tatarami w 1519 r. [AG] 

19. In Amorem dormientem , komentarz nr 1

Wiersz stanowi parafrazę epigramatu greckiego Statyliosa Flakkosa (I w. p.n.e.), zob. AP XVI 211. [AG] 

19. In Amorem dormientem , komentarz nr 2

Acidaliae – przydomek Afrodyty: Acidalia, utworzony od nazwy źródła o tej nazwie w Beocji, por. Mart. VI 13. [AG] 

20. Ad Ibycum , komentarz nr 1

Falernum...Caecubum – gatunki win italskich z Kampanii i Lacjum, znane już w czasach antycznych, sławione w poezji Horacego (zob. np. Carm. I 20). [AG]

20. Ad Ibycum , komentarz nr 2

Horacy, Epody  9, 33-38: Capaciores affer huc,  puer, scyphos / et Chia vina aut Lesbia / Vel, quod fluentem nausea coerceat, / metire nobis coecubum: curam metumque Caesaris rerum iuvat / dulci Lyaeo solvere. [FC]

21. Ad Lucinam , komentarz nr 1

Wiersz wzorowany na epigramie Krinagorasa z Mityleny (I w. p.n.e.). Zob. AP VI 244. [AG]

21. Ad Lucinam , komentarz nr 2

Lucina... Ilythyia – przydomki Junony, w tym wypadku jako opiekunki kobiet rodzących. [AG] 

22. Ad Corinnam, komentarz nr 1

Wiersz wzorowany na epigramie Bassosa (I w. n.e.). Zob. AP V 125. [AG] 

22. Ad Corinnam, komentarz nr 2

Aureus imber... bos... olor – aluzje do trzech mitów i jednocześnie trzech przemian Zeusa, który uwiódł pod postacią byka Europę, pod postacią złotego deszczu – Danae, zaś jako łabędź – Ledę. [AG] 

23. Epithaphium Nobilis Cretcovii, komentarz nr 1

Wiersz datowany na 1558 r., poświęcony Erazmowi Kretkowskiemu (1508–1558), studentowi uczelni padewskiej, kasztelanowi gnieźnieńskiemu, sławnemu dyplomacie (także posłowi Zygmunta Augusta) i podróżnikowi, który dotarł do Kairu i Indii. Tekst wydany w Bazylei w 1560 r. stanowi wedle ustaleń T. Ulewicza pierwsze publikowane dzieło Kochanowskiego. [AG] 

23. Epithaphium Nobilis Cretcovii, komentarz nr 2

binominis Istri – Dunaj. [AG] 

23. Epithaphium Nobilis Cretcovii, komentarz nr 3

viderunt ostia Nili – prawdopodobnie Kretkowski dotarł albo do miejsca, gdzie rozpoczyna się delta Nilu, albo do źródeł Nilu Błękitnego w Etiopii.  [AG]

24. Ad Faustum , komentarz nr 1

Fauste – tutaj zapewne w kontekście wymowy całego epigramu gra znaczeniem imienia Faustus: ‘szczęśliwy’. [AG] 

24. Ad Faustum , komentarz nr 2

Catul.85, 1-2: Odi et amo. Quare id faciam fortasse requiris. / Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

Kochanowski zastąpił excrucior słowem discrucior; przeciwstawienie  amavi – non amo zmniejsza siłę początkowych wierszy Katullusa odi et amo. [FC]

25. In Cypassim, komentarz nr 1

Motyw cuchnącego „kozła” pod pachą znany jest m. in. z poezji Katullusa (Carm. 69, 71). [GF]

26. In imaginem Andreae Duditii, komentarz nr 1

Quis te Duditi – Andrzej Dudycz (1533–1589), mówca, polityk, filozof, poseł Maksymiliana II, od 1565 na dworze Zygmunta Augusta; przyjaciel z czasów studiów padewskich Andrzeja Patrycego Nideckiego i Pawła Manutiusa. Kochanowski poświęcił mu też jedną z elegii (zob. El. III 16). [AG] 

27. Ad Petrum, komentarz nr 1

Wiersz adresowany do brata, Piotra, któremu poeta dzierżawił Czarnolas, skomponowany ok. 1557–1558. [AG] 

28. De Neaera, komentarz nr 1

Motyw miłości jako walki (militia amoris) wywodzi się m.in. z twórczości Owidiusza (zob. Am. I 9: „militat omnis amans”), podobnie motyw dziewczyny rozbrajającej płaczem kochanka (zob. Ov. Am. I 7, 22: „egit me lacrimis ore silente reum”). [GF]

28. De Neaera, komentarz nr 2

Nie ma w tym epigramacie ani jednego wersu, któryby nie nawiązywał do toposów rzymskich elegii miłosnych.

Np. militia amoris, ograniczając się do Amores Owidiusza: I 9; III 7, 68: nunc opus exposcunt militiamque suam; oraz do Ars amatoria I 35-36; II 233. Choć topos jest dawny, jednak Owidiusz jako pierwszy spośrod rzymskich poetów (G. Baldo, Commento al II libro di Ovidio, Ars amatoria, a c. di E. Pianezzola, Milano 2007, s. 298), opisywał miłość jako nie pasującą do próżniactwa (otium), w elegii I 9, 46: Qui nolet fieri desidiosus, amet!, potwierdzając ten pomysł w Ars amatoria II 229: Amor odit inertes. Przykładem próżniaczej miłości niech będzie Tibullus I 1, 57-58: Non ego laudari curo, mea Delia: tecum / dum modo sim, quaeso, segnis inersque vocer. (cyt. za: Baldo, Commento, s. 298). [FC]

28. De Neaera, komentarz nr 3

(Acria cum dura fuerant mihi bella Neaera / Nec pacem potui foederave ulla pati. / Risit Amor teneramque iubet lacrimare puellam)

Por. u Tibullusa I 8 przeciwstawienie dura / tenerus (puer) oraz prośba do dziewczyny, aby była wrażliwa, czuła (tenera) dla młodzieńca, który ją kocha: Tib. I 8, 50-51: In veteres esto dura, puella, senes. / Parce precor tenero: non illi sontica causa est, / sed nimius luto corpora tingit amor.

Por. też Prop. I 17, 15-18: Nonne fuit levius dominae provincere mores / (quamvis dura, tamen rara puella fuit), / quam sic ignotis circumdata litora silvis / cernere et optatos quaerere Tyndaridas? [FC]

28. De Neaera, komentarz nr 4

podobne słownictwo prawnicze w kontekście miłosnym zob. u Prop. III 20, 15-16: Foedera sunt ponenda prius signandaque iura / et scribenda mihi lex in amore novo. [FC]

28. De Neaera, komentarz nr 5

Łzy jako sposób na zniweczenie wściekłości zdradzonego kochanka, por. Ovid. Amores I 8, 83-84; Ars amatoria I 659-662; III 291-292; Tibull. I 9, 37-38; Prop. I 15, 40 oraz III 25, 5-6.[FC]

28. De Neaera, komentarz nr 6

Zob. Owidiusz I 7, gdzie kochanek bije dziewczynę.[FC]

28. De Neaera, komentarz nr 7

por. Catul. 35, 7-12. [FC]

28. De Neaera, komentarz nr 8

W rzymskiej elegii opisane zostały tylko dwa udane ‘seksualne spotkania’ miłośników, czyli u Prop.II 15 i u Ovid. Am.I 5 (J.C. Mckeown,Ovid, Amores: A Commentary on Book two, Liverpool 1989, s. 103). Owidiusz akcję elegii umieścił w południe, a nie w nocy, kiedy zwykle się spotykali miłośnicy. Z tego punktu widzenia Kochanowski jest tutaj wierniejszy tradycji, ponieważ spotkanie jego kochanków trwa per noctes duas.

Noctesduas, zob. Amores I 13 –  modlitwa do Aurory, żeby spóźniła się, pozwalając kochankowi zostać jeszcze z dziewczyną. Owidiusz przytacza tu mitologiczny przykład (exemplum) Jowisza, który, by pozostać dłużej z Alkmeną, Ipse deum genitor, ne te tam saepe videret / commisit noctes in sua vota duas (ww. 45-46). [FC]

29. Ad Tomam, komentarz nr 1

Epigramatyczna realizacja motywu autotelicznego, oparta na grze dwoma rodzajami ironii: w pierwszej części (w. 1–2) poeta wykorzystuje antytezę dla pokazania odmiennego postrzegania twórczości poetyckiej przez autora i konkretnego czytelnika, bez zaznaczenia jakiejkolwiek postawy emotywnej, lecz czyni to jedynie po to, by w części drugiej (w. 3–4) wprowadzić ironiczną concessio, oznaczającą pozorną zgodę z opinią krytyka. [AG]    

29. Ad Tomam, komentarz nr 2

Por. polską fraszkę I 30, Do Jakuba, wzorowaną na Mart. I 110: Scribere me quereris, Velox, epigrammata longa. / Ipse nihil scribis: tu breviora facis;

Zob. też Mart. I 91: Cum tua non edas, carpis mea carmina, Laeli. / Carpere vel noli nostra vel ede tua; oraz Mart. II 8:

Si qua videbuntur chartis tibi, lector, in istis

sive obscura nimis sive latina parum,

nonmeusest error: nocuitlibrariusillis

dum properat versus adnumerare tibi.

Quod si non illum sed me peccasse putabis,

tunc ego te credam cordis habere nihil.

‹‹Ista tamen mala sunt.›› Quasi nos manifesta negemus!

Haec mala sunt, sed tu non meliora facis.

Przeciwstawione sobie wyrazy illepidum vs. molliculum, pochodzą od Katullusa: Catul.1, 1-2: Qui dono lepidum novum libellum / Arida modo pumice expolitum?oraz Catul. 16, 4 i 8 – przymiotnik molliculus odnosi się tu do twórczości poetyckiej poety. [FC]

30. In Hederam, komentarz nr 1

Wiersz jest naśladowaniem epigramu Filipa z Tessaloniki (I w. n.e.). Zob. AP XI 33. [GF]

31. De Lyco , komentarz nr 1

W. 4-5: Quod cum impetrasset, remo salsa aequora verrens, / “Ius ede, nam cara est” – inquit  – “amice, caro”. Metafora salsa aequora nie dotyczy wyłącznie moczu Chiony pijanego przez Likona, dlatego że metafory żeglugi często używano w miłosnych kontekstach. Np. u Owidiusza Ars amatoria II 9-10: Sed non, cui dederas a litore carbasa, vento / utendum, medio cum potiere freto; w księdze II 725-726 i 731 jest ona symbolem udanego seksualnego stosunku (zob. Baldo, Commento, 273). Wydaje się, że Likon pije mocz kochanki właśnie z powodu jego nieudanej „żeglugi’. [FC]

34. Epithaphium Andreae Selislavii, komentarz nr 1

Epigram poświęcony Andrzejowi (Jędrzejowi) Żelisławskiemu, bliżej nieznanemu właścicielowi gospody, u którego gościł zapewne nieraz Kochanowski wraz ze swoimi przyjaciółmi (por. Fraszki I 71); brak bliższych historycznych danych o tej postaci. [AG] 

33. Ad Petrum Royzium, komentarz nr 1

docte Royzi – Piotr Rojzjusz (1506–1571), hiszpański humanista i pisarz łaciński, dworzanin Zygmunta Augusta, wychowanek uczelni bolońskiej i padewskiej, sprowadzony do Krakowa przez biskupa Piotra Gamrata. Wiersz datowany ok. 1560, zanim jeszcze Rojzjusz osiadł na stałe na Litwie. [AG] 

35. In imaginem suam , komentarz nr 1

cum me… torqueret Lydia – Lidia to liryczne „ty” wielu elegii Kochanowskiego, zob. m. in. El. I 4, 6, 10, 12, 13; II 1, 5, 6, 9. Por. El. II 9, 23: „Lydia me torquet”. [GF]

37. In victoriam Nicophontis, komentarz nr 1

Wiersz jest wiernym przekładem epigramatu Antypatra z Tessaloniki (AP VI 256) na Milezyjczyka Nikofonta, zwycięskiego boksera w igrzyskach olimpijskich. [AG]   

38. Ad Philippum Padnevium, komentarz nr 1

Wiersz utrzymany w dymetrze jambicznym, datowany na okres 1560-1561, odnoszący się prawdopodobnie do samych początków wojen moskiewskich za Zygmunta Augusta; być może powstał jeszcze przed objęciem przez Padniewskiego biskupstwa krakowskiego w roku 1560, skoro nie nosi tytułu Ad episcopum Cracoviensem. [AG]   

38. Ad Philippum Padnevium, komentarz nr 2

Theiam Anacreontis... lyram – tejska lira Anakreonta; Anakreont z Teos (ur. ok. 570 p.n.e.–485 p.n.e.), joński poeta grecki, słynny z wierszy jambicznych i elegii, poświęconych tematyce miłosnej i biesiadnej. [AG]

38. Ad Philippum Padnevium, komentarz nr 3

Nunc victa... classicis – aluzja do wyprawy Zygmunta Augusta przeciw Iwanowi Groźnemu (zob. El. III, 1, 13). [AG] 

38. Ad Philippum Padnevium, komentarz nr 4

Gnossio – gnozyjski, tj. kreteński; od Knossos na Krecie, słynącej ze znakomitych łuczników. [AG] 

39. Epitaphium Nicolai Cerasini , komentarz nr 1

Cerasine – Jan Cerasinus (właśc. Kirstein, 1507–1561), prawnik, wójt sądu wyższego prawa magdeburskiego na Zamku Królewskim w Krakowie. [AG]

40. In imaginem Andreae Patrici, komentarz nr 1

Ut faciem haec pictura – por.  Hor. Ep.II 3, 361-362: „Ut pictura poesis; erit quae, si proprius stes, / te capiat magis, et quaedam, si longius abstes” [FC]

40. In imaginem Andreae Patrici, komentarz nr 2

Aeterna ingenii sunt monumenta tui – por. Hor. Carm.III 30, 1-2: Exegi monumentum aere perennius / regalique situ pyramidium altius”. [FC]

41. In Divitem Superbua, komentarz nr 1

Wiersz wzorowany na epigramatyce greckiej, por. AP X 122. [AG] 

41. In Divitem Superbua, komentarz nr 2

in nervum erumpet – tu w znaczeniu „skończy w więzieniu”, „pójdzie w dyby”. Por. Terencjusz, Phormio, IV 4.15. [GF]

41. In Divitem Superbua, komentarz nr 3

Non humiles malvas... platanos – por. Hor. Carm. II 10, 11. [AG] 

43. In natalem regium, komentarz nr 1

Typowy dla poezji renesansu genetliacon z okazji obchodów urodzin królewskich. [AG]

43. In natalem regium, komentarz nr 2

dies materna excepit – chodzi o 1 sierpnia 1520 r., kiedy to urodził się Zygmunt August. [AG]

43. In natalem regium, komentarz nr 3

sicca… Arctos – W mitologii greckiej Wielka Niedźwiedzica to uwiedziona przez Zeusa nimfa Kallisto, zamieniona przez zazdrosną Herę w niedźwiedzicę, a przez Zeusa przeniesiona na nieboskłon. Wielka Niedźwiedzica jest gwiazdozbiorem niezachodzącym, stąd „suchostopa”: Hera uprosiła bowiem bogów morza, by nigdy nie pozwolili Kallisto zanurzyć się w Oceanie. Zob. Ov. Met. II 409–530. [GF]

43. In natalem regium, komentarz nr 4

Maeotis aquas – Meotyda, dawna nazwa Morza Azowskiego. [AG] 

44. Ad Nicolaum Radivilum, komentarz nr 1

Nie wiadomo, czy wiersz jest adresowany do Mikołaja Radziwiła Czarnego (1515–1565), któremu Kochanowski poświęcił jedną z elegii (zob. El. III 9), czy też do jego stryjecznego brata, Radziwiłła Rudego (1512–1584), wielkiego kanclerza litewskiego od r. 1566. [AG]

45. Ad eundem, komentarz nr 1

Obiegową anegdotę o pszczołach składających miód w ustach śpiącego mówcy opowiada m.in., atoli w odniesieniu do Platona, Elian w Różnych historiach (Var. Hist. X 21). Zob. też ekfrazę posągu Pindara, autorstwa Christodorosa z Koptos (V/VI w. n.e.), AP II. [GF]

45. Ad eundem, komentarz nr 2

sonipesve, faberve /Visus habere alas saxave inire choros – aluzja kolejno do Pegaza (skrzydlatego konia), Dedala (skrzydlatego kowala) oraz śpiewu Orfeusza (tańczącej skały). [AG]  

49. Ad Iacobum Gorscium, komentarz nr 1

Gorsci – Jakub Górski (1525–1585), filolog, teolog i krasomówca, rektor Akademii Krakowskiej, autor rozprawy polemicznej z zakresu retoryki, skierowanej przeciwko Benedyktowi Herbestowi (ok. 1531–1593). Spór dotyczył cycerońskiej definicji periodu retorycznego. [AG]

49. Ad Iacobum Gorscium, komentarz nr 2

Tristis… Vartae – Herbest w 1563 r. wyjechał do Poznania, gdzie został kanonikiem katedralnym i wykładowcą w kolegium Lubrańskiego. [GF]

49. Ad Iacobum Gorscium, komentarz nr 2

Alcides domito Busyride – aluzja do Heraklesa, który miał zabić Buzyrysa, mitycznego króla Egiptu. [AG]

49. Ad Iacobum Gorscium, komentarz nr 3

Tergemino… abacto – Herakles porwał z Hadesu trójgłowego psa Cerbera. [GF]

50. Ad Pholoen, komentarz nr 1

Metafora „astronomiczna”: Wenus to gwiazda zaranna, Tytan zaś to Helios (słońce). [GF]

51. In Posthumum , komentarz nr 1

Epigram opiera się na grze słów. Czasownikowi pergraecor („hulać na grecką modłę”, zob. np. Plaut, Mostellaria [Strachy], 22: „dies noctesque bibite, pergraecamini”) przeciwstawia Kochanowski własny neologizm pertodescor („hulać na niemiecką modłę”). [GF]

52. Ad Episcopum Cracoviensem, komentarz nr 1

Epigramat najprawdopodobniej poświęcony Filipowi Padniewskiemu. [AG]

52. Ad Episcopum Cracoviensem, komentarz nr 2

Motyw z Ezopowej bajki o skrzętnej mrówce i beztroskim świerszczu, znanej m.in. z łacińskiej wersji H. Osiusa (Phryx Aesopus Habitu Poetico, Frankfurt am Main 1574, s. 56-57) [GF]

55. Ad Diodorum, komentarz nr 1

Wiersz jest naśladowaniem epigramu Apollonidesa ze Smyrny (I w. p.n.e./ I w. n.e.). Zob. AP XI 25. [AG]

56. Ad Ibycum , komentarz nr 1

 

Wzorowane na Mart. I 27 (A. Szastyńska-Siemion, Foricoenia Kochanowskiego oraz ich antyczne wzory, w: Łacińska poezja w dawnej Polsce, red. T. Michałowska, Warszawa 1995, s. 72–73). Marcjalis nawiązujetu doCatul. 13. W porównaniu do Marcjalisa, Kochanowski przerysowuje sytuację, używając syntagmy o wysokim rejestrze stylistycznym, aby opisać banalne fakty. Np. przymiotnik oblitus stosuje się przede wszystkim w związku z pojęciem ojczyzny: Lukan IV 211-215: addidit ira ferox moturas proelia voces:/"immemor o patriae, signorum oblite tuorum,/ non potes hoc causae, miles, praestare senatus/ assertor victo redeas ut Caesare?[...]"; Owidiusz, Fast.II 835-836: Ecce super corpus, communa damna gementes, / Oblitide corisvirque paterque iacent; też Hor.Sat. I 10, 27-30: Scilicet oblitos patrisque Latini, / cum Pedius causas exsudet Poplicola atque / Corvinus, patriis inter miscerepetita / verba forismalis, Canusini more bilinguis. [FC]


Pokrewieństwo z tekstem Kochanowskiego wykazuje epigramat Piotra Rojzjusza (Pedro Ruiz de Moros, 1503-1571), In Fabium

 

Ad cenam modo me, Fabi, rogasti,

Iucundum veterem tuum sodalem.

Exspecto sed ego tuas ut escas,

Dum dormito meridiationem,

Securus gelidae meae culinae,

Cum fumare tuam puto culinam:

Hic visum mihi somnium negavit

Ullam te penitus parare cenam.

Paucis – quid facerem? – pacem repressi,

Nobis ne esuries neget quietem,

Et mensa cubitum brevi levatum

Pergo, ne remorans tuum salinum.

Factum quid velit hoc meum, requiris?

Ipsis, quam tibi, quippe vaniori,

Credendum mage somniis putavi.

 

                                                          [FC]

 

57. Ad Musas, komentarz nr 1

Epigram oparty na grze topiką vocare ad Musas i koniecznej ucieczki z Helikonu, aby wiernie służyć mecenasowi, potrzebującemu pomocy w obliczu kryzysu państwa. [AG]

57. Ad Musas, komentarz nr 2

spes ambitiosa galeri – aluzja do otrzymanego przez Kochanowskiego probostwa w Poznaniu i Zwoleniu. [AG] galeri – chodzi o kapelusz kardynalski (galerus lub galerum), używany w kościele katolickim od 1245 r. [GF]

57. Ad Musas, komentarz nr 3

Otia… dulcia pojęcie otium, czasu wolnego od obowiązków publicznych (negotium), wiązało się ściśle z twórczością literacką. Dla Cycerona (De off. III 1) czas wolny powinien być przeznaczony na myślenie o obowiązkach („in otio de negotiis cogitare”) lub na pisanie („otium suum consumare in historia scribenda”, Cic. De orat. II 57); u Owidiusza zaś otia oznacza twórczość poetycką (por. Trist. II 224). Por. wywodzące się ze średniowiecznego monastycyzmu pojęcie otium negotiosum („niepróżnującego próżnowania”). [GF]

58. In Amorem, komentarz nr 1

Przymiotnik duratus występuje w rolniczej metaforze w Ars Amatoria II 647-652, w znaczeniu „przywykły do wad kobiety”: Quod male fers, adsuesce: feres bene: multa vetustas / lenit at incipiens omnia sentit amor. / Dum novus in viridi coalescit cortice ramus, / concutiat tenerum quaelibet aura, cadet; / mox etiam ventis spatio durata resistet / firmaque adoptivas arbor habebit opes. [FC]

60. In Culicem, komentarz nr 1

Ianus – rzymski bóg drzwi. Wers ten i następny jest nawiązaniem do paraklausithyronu – skargi zamkniętych drzwi lub pieśni śpiewanej przez kochanka pod zamkniętymi drzwiami. Por. Koch. Pieśni I 21 i I 23. Do najbardziej znanych pierwowzorów rzymskich gatunku należą Hor. Carm. III 10 i Tib. I 2. [JN, GF]

60. In Culicem, komentarz nr 2

Vergiliana… praemia – Wergiliuszowa nagroda; aluzja do wywodzącego się ze zbioru Appendix Vergiliana epyllionu w 414 heksametrach pt. Culex, uważanego w dawnych wiekach za młodzieńczy utwór Wergiliusza (jego autorstwo jest dziś sporne), opowiadający o komarze, który uratował śpiącego pasterza od śmierci – ukąsił go, dzięki czemu pasterz w porę dostrzegł pełznącego ku niemu węża. Publius Vergilius Maro, 70-19 p.n.e. – jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich. [GF, JN]

60. In Culicem, komentarz nr 3

nunquam in chartis emoriare meis – zapowiedź unieśmiertelnienia jest zarazem darowaniem życia komarowi. [JN]

61. In Aulum, komentarz nr 1

Tollis in astra – por: „sublimi feriam sidera vertice” (Hor. Carm. I 1,36). [JN]

61. In Aulum, komentarz nr 2

Poeta wykorzystuje wieloznaczność łac. słowa candidus: sławny (w odniesieniu do Aulusa) i szczery, jasny (w odniesieniu do jego słów). [JN]

62. In imaginem Francisci Maslovii, komentarz nr 1

Franciszek Masłowski (Franciscus Maslovius) – przyjaciel Jana Kochanowskiego, towarzysz jego studiów. Zmarł w Padwie. [JN]

62. In imaginem Francisci Maslovii, komentarz nr 2

Poeta wykorzystuje znany topos: obraz nie jest w stanie oddać charakteru. Topos ten jest często podnoszony w renesansowych traktatach poświęconych poezji, która w przeciwieństwie do malarstwa jest w stanie oddać charakter, cnoty i talent człowieka. Por. A. Minturno, De poeta libri VI. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 1

Andrzej Dudycz (Andreas Duditius, 1533–1589) – węgierski humanista i dyplomata, przyjaciel ze studiów Jana Kochanowskiego. Dyplomata cesarski, od 1565 na służbie Zygmunta Augusta. Biskup Pecsu, zrezygnował z godności po przejściu na luteranizm. Por. Koch. Foric. 26. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 2

Kochanowski i Dudycz, którzy poznali się w czasie pobytu w Padwie, spotkali się zatem ponownie w Polsce. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 3

gelido … ab axe – mroźny biegun symbolizuje północ. Według wyobrażeń ludzi XVI w. Polska znajdowała się na dalekiej, mroźnej północy. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 4

Raptor Pelasgae virginis – Boreasz, wiatr wiejący z północy, zakochał się i porwał królewnę ateńską Orejtyję, por. Ov. Met. VI. 675–718. Pelazgijski, od Pelasgosa, herosa eponima mitycznego ludu Pelazgów zamieszkującego Arkadię i Peloponez, tu w znaczeniu „grecki”. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 5

Tantal został skazany na wieczne męki w Tartarze (łac. Orcus) za podanie zaproszonym na ucztę bogom potrawy z ciała swojego syna. Mimo że stał w wodzie po szyję i tuż pod jabłonią, nie mógł zaczerpnąć uciekającej przed nim wody ani dosięgnąć wiszących nad jego głową owoców; por. Ov. Met. IV 456. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 6

Ulyssem … ex orbe remoto – kiedy Ulisses (Odyseusz) powracał po wojnie trojańskiej do Itaki w jego pałacu zadomowili się zalotnicy starający się o rękę jego żony, Penelopy; Ulisses pozabijał ich po swoim powrocie przy pomocy łuku (stąd niżej arcu patrio). (JN, GF]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 7

Kochanowski nawiązuje do sporów o majątek po ojcu, Piotrze Kochanowskim. Utwór mógł zatem powstać w 1566 roku, kiedy Kochanowski wrócił do kraju po śmierci matki w celu ostatecznego uregulowania spraw majątkowych. Dudycz był w tym czasie w Polsce. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 8

vates Musis sacer – poeta jako święty wieszcz muz. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 9

Tuos … aemuler sales – Kochanowski zaznacza, że jego epigramat jest odpowiedzią na podobny (nieznany dziś) wierszyk Dudycza. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 10

Dulcique amore saucium – koncept słodkiej rany miłosnej wywodzi się z poezji petrarkistycznej. [JN]

63. Ad Andream Duditium , komentarz nr 11

sens: wiersz poprzedza przybycie samego poety. Utwór był zapewne dołączony do listu Kochanowskiego do Andrzeja Dudycza. [JN]

64. Ad Lectorem, komentarz nr 1

Nam coenare domi … verba sones – dwa ostatnie wersy to gra słów: absurdalne jest pisanie we własnym domu foricoeniów (dosłownie: utworów tworzonych w czasie ucztowania poza domem). Por. Koch. Foric.  1,1-3. [JN]

65. Ad Lesbiam, komentarz nr 1

Lesbia – imię zapożyczone z poezji Katullusa. Utwór jest rozwinięciem motywu wiernego kochanka z pieśni 87 tego poety. Por. też Koch. Pieśni I 23. [JN]

65. Ad Lesbiam, komentarz nr 2

Lesbia, amata mihi es – por. „quantum a me Lesbia amata meast” (Catull. 87); motyw z Katullusa (Catull. 72): „dilexi tum te non tantum ut vulgus amicam, / sed pater ut gnatos diligit et generos”. Cały ten epigram wydaje się być zresztą kompilacją motywów z Catull. 72 i 87. [GF, JN]

65. Ad Lesbiam, komentarz nr 3

lachrymarumque hymbre perhenni – lachrymarumque imbre perenni – i wiecznym deszczem łez. Przydechy użyte dla stworzenia onomatopei. [JN]

66. Epithaphium Maronidis, komentarz nr 1

Dokładna parafraza epigramu Antypatra z Sydonu (AP VII 353). Utwór chętnie parafrazowany w poezji nowołacińskiej, np. R. Cunichii e Societate Iesu Anthologica sive Epigrammata Anthologiae Graecorum selecta, latinis versibus reddita, Venetiis 1784):

Antipatri Sidonii Tumulus Maronidis

Haec vetulae sunt busta Maronidis; inque sepulcri

Fronte calyx lato sculptus inest lapidi.

Quippe fuit mulier vinosa et garrula, garrit

Nunc etiam quiddam mortua sub tumulo.

Et queritur non quod natos aut liquerit orbos,

Natorum aut patrem re miserum in tenui,

Sed quod Baccho aptus tam magna mole, meraeo

Non plenus Baccho stet super ossa calyx.

Polską parafrazą tego utworu jest fraszka Nagrobek opiłej babie, por. Koch. Fraszki [GF, JN]

67. Ad Naevolum, komentarz nr 1

Naevolus – imię zaczerpnięte z poezji rzym.; por. np. Juv. 9 i Mart. (II 46). [JN]

67. Ad Naevolum, komentarz nr 2

foricoenia … domicoenia – por. Koch. Foric. 1,1-3; 64. [JN]

68. Ad Bucananum, komentarz nr 1

George Buchanan (1506–1582) – szkocki humanista, poeta i historyk. Europejską sławę przyniosła mu m.in. tragedia Jephte spolszczona przez Jana Zawickiego i horacjańska parafraza Psałterza. Kochanowski wzorował się na niej, tworząc swój Psałterz Dawidów. [JN]

68. Ad Bucananum, komentarz nr 2

SolymaeiJerozolimy (nazwa łac. Ierusalem przekształcona ze względów rytmicznych; zabieg taki często był stosowany w poezji nowołacińskiej, np. Sigismundus > Sismundus u poetów z czasów Zygmunta Starego). [JN]

68. Ad Bucananum, komentarz nr 3

Solymaei carmina regis – pieśni króla jerozolimskiego – chodzi o Psałterz wg tradycji napisany przez króla Dawida. Kochanowski bardzo wysoko cenił parafrazę Buchanana, przejmując szereg jego rozwiązań w swojej własnej adaptacji tej księgi biblijnej. [JN]

68. Ad Bucananum, komentarz nr 4

fila canora lyrae – por.: „fila canora lyrae” (Claud. De raptu Proserpinae, Praefatio, 14). [JN]

69. Ad Torquatum, komentarz nr 1

certamen dulce LyaeiLyaeus – z gr. Lyaíos (Wyzwoliciel), epitet Dionizosa, występujący m.in. w poezji Anakreonta (por. Koch. Foric. 69,3). Peryfraza Kochanowskiego oznacza pijatykę. [GF]

69. Ad Torquatum, komentarz nr 2

ingratae … puellae – niewdzięczna dziewczyna jest częstym tematem elegików rzymskich, gł. Tibullusa. [JN]

69. Ad Torquatum, komentarz nr 3

mel … fel – wyrażenie przysłowiowe, por.: „mel  huius, fel meum” (Plaut. Poen. 394). [JN]

70. De Philenide, komentarz nr 1

Petrarcham … Dantem – zarówno Francesco Petrarca (1304–1374), jak i Dante Alighieri (1265–1314) słynęli w czasach Kochanowskiego jako najwięksi poeci włoscy, których często zestawiano ze sobą. Koncept Kochanowskiego polega na wykorzystaniu podwójnego znaczenia imienia Dantego. Prostytutka Philenis (Filenida) woli Dantem – Dantego albo dającego (łac. imiesłów dans – dający). Por. Koch. Foric. 6 i 7. [JN]

71. Ad Gallam, komentarz nr 1

Bacchus – rzymskie imię Dionizosa, boga wina. Tu symbol radości płynącej z kielicha. [JN]

71. Ad Gallam, komentarz nr 2

Dione – przydomek bogini miłości Wenus. Tu jest ona symbolem miłości. [JN]

71. Ad Gallam, komentarz nr 3

volucer … Amor – bóg miłości, syn Wenery. Tradycyjnie wyposażony był w skrzydła. [JN]

71. Ad Gallam, komentarz nr 4

Ostatni wers jest ciągiem elizji, które powodują zlewanie się słów i ich znaczeń:

LÓNGALIM- ÉTHERÍ - NÓNEA-VÍSA-MIHÍS. [JN]

72. In Villam Dąbrovitiam, komentarz nr 1

Dąbrovitiam – Dąbrowica – wieś na Lubelszczyźnie, gdzie znajdował się renesansowy dwór Firlejów. [JN]

72. In Villam Dąbrovitiam, komentarz nr 2

Firleos – Firlejowie byli jednym z ważniejszych magnackich rodów małopolskich. Kochanowski został dworzaninem Mikołaja Firleja niedługo po swoim powrocie z Padwy w 1559 r. Również w późniejszym okresie poeta utrzymywał przyjacielskie relacje z Firlejami, których rezydencje w Janowcu i Dąbrowica leżały blisko Czarnolasu. Por. Koch. Foric. 36 i 76. [JN]

73. Epithaphium Erasmi Crocevii, komentarz nr 1

Erazm Kroczewski (zm. 1571) – kuchmistrz wielki koronny; por. Koch. Fraszki III 48. [JN]

73. Epithaphium Erasmi Crocevii, komentarz nr 2

atra / Nocte – por.: „nec sidus atra nocte amicum adpareat” (Hor. Epod. 9,10). [JN]

74. Ad Heliodorum , komentarz nr 1

volucris pes patefecit equi – skrzydlaty koń, Pegaz, uderzył kopytem w skałę Helikonu i z tego miejsca wypłynęło czczone przez starożytnych Greków źródło Hippokrene; por. Ov. Met. 5,256-265. [JN]

74. Ad Heliodorum , komentarz nr 2

summo Helicone – Helikon jest masywem górskim w Beocji, siedzibą muz. [JN]

75. Ad Petrum Royzium, komentarz nr 1

Piotr Rojzjusz (Pedro Ruiz de Moros, ok. 1505-1570), pochodzący z Aragonii prawnik (doktor obojga praw, stąd jego określenie: Doktor Hiszpan), dworzanin Zygmunta Augusta i przyjaciel Kochanowskiego. Podstawą konstrukcji tego epigramatu jest enumeracja i distributio. Kochanowski poświęcił Rojzjuszowi znaną fraszkę o Doktorze Hiszpanie (Koch. Fraszki I 79) i foricenium 33. [JN]

75. Ad Petrum Royzium, komentarz nr 2

Cererem – rzymska bogini rolnictwa. [JN]

75. Ad Petrum Royzium, komentarz nr 3

Lyaeo – rzymski bóg wina, Bachus (por. Koch. Foric. 69,3), nazwany tu Lyaeus. Jego atrybutem w renesansowej ikonografii były kiście winogron. [JN]

75. Ad Petrum Royzium, komentarz nr 4

Chloris – nimfa, grecka bogini kwiatów. [JN]

76. Ad Nicolaum Firleum, komentarz nr 1

Mikołaj Firlej (zm. 1601), referendarz koronny, kasztelan biecki, humanista; wykazywał duże zainteresowania naukowe. Prawdopodobnie jemu Kochanowski zadedykował Elegię IV 3 i foricenium 36. [JN]

77. In Venerem natantem, komentarz nr 1

Wenus – rzym. bogini miłości (gr. Afrodyta). Naśladowanie anonimowego epigramu z Antologii Palatyńskiej (AP IX 606) – pierwszej z trzydziestu pięciu kilkuwierszowych inskrypcji pod alegorycznymi obrazami znajdującymi się w łaźniach. [GF]

77. In Venerem natantem, komentarz nr 2

Cytera jest przydomkiem Wenery. [JN]

77. In Venerem natantem, komentarz nr 3

Mars – rzymski bóg wojny (gr. Ares) był kochankiem Wenery. Jej mąż, bóg Wulkan, pojmał obydwoje w sieć w czasie miłosnej schadzki. [JN]

77. In Venerem natantem, komentarz nr 4

Minervae – rzym. bogini mądrości (gr. Atena) była dziewicą. Za podglądanie jej w czasie kąpieli oślepiła Tejrezjasza. [JN]

78. Ad Petrum, komentarz nr 1

de volucris fontis equi – Hippokrene, źródło na Helikonie, siedzibie muz, wskutek uderzenia kopytem Pegaza. Uchodziło za źródło natchnienia poetyckiego. Por. Koch. Foric. 74,4. [JN]

78. Ad Petrum, komentarz nr 2

Prop. El. I 7, 19-20: et frustra cupies mollem componere versum / nec tibi subiciet carmina serus amor. [FC]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 1

Stanisław Fogelweder (1525–1603) – humanista, sekretarz Zygmunta Augusta, przyjaciel Kochanowskiego, proboszcz miechowski i kanonik krakowski. Zachował się list Kochanowskiego do Fogelwedera z 1571 roku. [JN]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 2

Stancesilae – imię przetworzone – Stancesilaus – ze względów metrycznych (zabieg często stosowany w poezji nowołacińskiej). [JN]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 3

mortem atram – por. „Styks niewesoła”, Koch. Pieśni II 24,6. [JN]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 4

Pieris – Pierydy – muzy. [JN]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 5

Parcis – Parki, w mitologii rzymskiej trzy siostry odpowiedzialne za koleje ludzkiego losu. Utożsamiano je z greckimi mojrami (Kloto, Lachezis i Atropos), które przędły i przecinały nić życia. [JN]

79. Ad Stanislaum Fogelvedrium, komentarz nr 6

funere raptum – twórczość literacka ratuje przed śmiercią. Por. Koch. Pieśni II 24. Fraszka być może ma korespondować z następną. Kochanowski wyraża w niej ogólniejsze spojrzenie na życie i śmierć. [JN]

80. Oraculum, komentarz nr 1

Ianus – Jan Kochanowski. [JN]

80. Oraculum, komentarz nr 2

sacerdotem Musarum – kapłan muz, czyli poeta. [JN]

80. Oraculum, komentarz nr 3

Bifidi … galeri – chodzi o dwurożną czapkę, czyli tiarę biskupią. Kochanowski wyraża tu żartobliwy program życiowy: rezygnuje z ubiegania się o godności kościelne i wybiera poezję, czyli stan świecki (być może utwór powstał na pocz. lat 70., kiedy Kochanowski zdecydował się na powrót do Czarnolasu). [JN]

80. Oraculum, komentarz nr 4

Sophiae addictus studiisSophia – Mądrość i zarazem imię kobiece. Może tu się kryć dwuznaczność – kapłan muz i czciciel Mądrości, może oznaczać zarazem miłośnika uczonych kobiet, a „oddanego studiowaniu Zofii” (cokolwiek owo „studiowanie” znaczy); przy tych zainteresowaniach Kochanowskiego kariera kościelna jest niemożliwa. [JN]

81. Equi Glinconis Epitaphium, komentarz nr 1

Por. epitafium końskie w Antologii Palatyńskiej (Anth. Pal. VII. 208), autorstwa Anyte z Tegei. Naganie konia poświęcił Kochanowski odę 11 (Koch. Lyr. 11). [GF, JN]

82. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 1

Piotr Myszkowski (ok. 1510–1591) – biskup krakowski, podkanclerzy koronny, humanista, absolwent uniwersytetu padewskiego. Przyjaciel i mecenas Kochanowskiemu, który zadedykował mu m.in. Psałterz Dawidów, pieśń II 24 i foricenium 1. [JN]

82. Ad Petrum Myscovium, komentarz nr 2

nulla unquam aboleverit aetas – motyw unieśmiertelniania poprzez poezję Kochanowski przejął gł. z poezji Horacego, por.: „nec Stygia cohibebor unda” (Hor. Carm. II 20,8). [JN]

83. De Philaenide, komentarz nr 1

Parafraza epigramu Antypatra z Sydonu (II w. p.n.e.) bądź jego imiennika z Tessaloniki (I w. p.n.e.) – obydwaj poeci są autorami wielu epigramu z tzw. Wieńca Meleagra w Antologii Palatyńskiej (AP VI 291). Por. Koch. Foric. 66 i 70. Kolejny z mizogynicznych fraszek o prostytutkach i pijaczkach. Temat zaczerpnięty z Antologii palatyńskiej. [GF, JN]

84.In pontem Varsoviensem, komentarz nr 1

Drewniany most w Warszawie został zbudowany z polecenia Zygmunta Augusta w 1568 roku. Budowę dokończyła siostra króla, Anna Jagiellonka, w 1573 roku. Por. Koch. Fraszki II 106, 107, 108 (Na most warszewski). [JN]

84.In pontem Varsoviensem, komentarz nr 2

Scytham… Thraca – Scytowie i Trakowie w starożytności zamieszkiwali tereny wokół Morza Czarnego. Kochanowski czyni aluzję do obiegowej opinii, że Polska (Sarmacja) nigdy nie zostali przez nich podbita. Istotna jest także antyczno-współczesna metonimia: Scytha to Tatar (zob. El. I 1, I 3 albo I 5 – „Aversoque Scythes plus metuendus equo”), zaś Thrax – może oznaczać Turka. Por.: „Nulla unquam gens tam fuit barbara, tam ab humanitate omni aliena, apud quam coniugii nomen non sanctum, non uenerandum sit habitum. Hoc Thrax, hoc Sarmata, hoc Indus, hoc Graecus, hos Latinus, hoc uel extremus orbis Anglus, aut si qui sint his quoque semotiores, religiosum habuit” (Erazm z Rotterdamu De laude matrimonii). [GF, JN]

85. Ad Albertum Lascum , komentarz nr 1

Wojciech Łaski (1533–1597), wojewoda sieradzki. Wsławił się zwycięstwem nad Tatarami pod Oczakowem w 1568 roku. [JN]

87. Epithaphium Nautae, komentarz nr 1

Dokładna parafraza epigramu Teodoridasa z Syrakuz (2 poł. III w. p.n.e.) znanego z Antologii Palatyńskiej (AP VII 282). [GF]

87. Epithaphium Nautae, komentarz nr 2

Nautae sum tumulus – jeden z cyklu nagrobków poświęconych żeglarzowi (por. Koch. Foric. 90 i 118). Kolejna dokładna parafraza epigramu z Antologii Palatyńskiej (AP VII 267), autorstwa Posidipposa z Pelli (koniec III w. p.n.e.). [GF, JN]

88. Ad Laberium, komentarz nr 1

Phoebus – Febus, Fojbos – Apollo, gr. bóg piękna, życia, światła i sztuk pięknych, opiekun muz. Brat Artemidy (Diany). [JN]

88. Ad Laberium, komentarz nr 2

offendisset Phoebum Priameia virgo – córka Priama, Kasandra, mająca zdolność przepowiadania przyszłości. Obraziła Apollina odrzucając jego miłość. Bóg sprawił, że od tego momentu nikt nie wierzył jej wróżbom. [JN]

89. Ad Lucam Gornicium, komentarz nr 1

Łukasz Górnicki (1527–1603), pisarz i tłumacz, sekretarz i bibliotekarz królewski, absolwent uniwersytetu padewskiego i przyjaciel Jana Kochanowskiego. Autor Dworzanina polskiego (1566), adaptacji włoskiego dialogu Baltasara Castiglionego Il cortegiano. [JN]

89. Ad Lucam Gornicium, komentarz nr 2

Charites – Charyty (rzym. Gracje) – boginie wdzięku, piękna, radości, opiekunki młodzieży i zabawy. [JN]

90. Epithaphium Nicetae, komentarz nr 1

Niceta – gr. imię Niketa, łac. Victor – zwycięzca. [JN]

90. Epithaphium Nicetae, komentarz nr 2

nautam – kolejny inspirowany Antologią Palatyńską nagrobek poświęcony żeglarzowi (por. Koch. Foric. 87 i 118). [JN]

91. Ad Andream Tricesium , komentarz nr 1

Andrzej Trzecieski młodszy (ok. 1525–1584) – humanista, sekretarz królewski, poeta, działacz reformacyjny, absolwent uniwersytetu w Wittemberdze. Autor poezji łacińskich. Opracowywał polskie psalmy i pisał pieśni do kancjonałów kalwińskich. Przyjaciel Jana Kochanowskiego. [JN]

91. Ad Andream Tricesium , komentarz nr 2

curta supellex – por. „tecum habita: noris quam sit tibi curta supellex” (Pers. IV 52). [GF]

91. Ad Andream Tricesium , komentarz nr 3

garrula hirundo – por. „garrula … hirundo” (Verg. G. 4,306–307). [JN]

92. Griphus, komentarz nr 1

rozwiązanie zagadki: epistula, czyli list. [JN]

93. Griphus, komentarz nr 1

rozwiązanie zagadki: ventus, czyli wiatr. [JN]

94. Griphus, komentarz nr 1

rozwiązanie zagadki: fumus, czyli dym. [JN]

95. Griphus, komentarz nr 1

rozwiązanie zagadki: piscis, czyli ryba. [JN]

96. Griphus, komentarz nr 1

rozwiązanie zagadki: Deus, czyli Bóg. [JN]

97. Epithaphium Philippi Padnevii, komentarz nr 1

Filip Padniewski (1510–1572) – podkanclerzy koronny, biskup krakowski, humanista, absolwent uniwersytetu padewskiego, mecenas. Zatrudniał Kochanowskiego jako sekretarza po jego powrocie z Padwy. Por. Koch. El III 5 i Foric 38. [JN]

98. Aliud, komentarz nr 1

mausolea – Filip Padniewski wzniósł dla siebie przy Katedrze Wawelskiej kaplicę grobową. Mauzoleum nawiązujące do renesansowych kaplic włoskich, zaprojektował wybitny rzeźbiarz polski Jan Michałowicz z Urzędowa (ok. 1525/30–ok. 1583), który jest też autorem marmurowego nagrobka biskupa. [JN]

99. Ad Urbicum , komentarz nr 1

vive tibi – por. Ov. Tr. III 4,4: „vive tibi et longe nomina magna fuge”. [GF]

100. In Aquilam , komentarz nr 1

Wiersz jest epigramatem umieszczonym pod herbem i nawiązuje do odmiany epigramatu zwanej stemmatem, czyli wiersza na herb. Tu chodzi o herb Królestwa Polskiego. Utwór powstał w 1574 roku przed przyjazdem do Polski nowoobranego króla, Henryka Walezego (1551–1589). Z okazji jego przybycia Kochanowski napisał kilka innych utworów (por. Koch. Lyr. 1 i For. 101). [JN]

100. In Aquilam , komentarz nr 2

augurii mater – starożytni Rzymianie wróżyli przyszłość z lotu orła. [JN]

100. In Aquilam , komentarz nr 3

mater – w języku łacińskim orzeł jest rodzaju żeńskiego. [JN]

100. In Aquilam , komentarz nr 4

volucrum regina vagarum – orzeł od czasów starożytnych uchodził za władcę ptaków. Kochanowski używa na ich określenie kunsztownej peryfrazy: volucres vagi – skrzydlaci wędrownicy, przekształcając typowe określenie ptaków: volucres bestiales. [JN]

100. In Aquilam , komentarz nr 5

Corde … tuo … spondent lilia – Lilie były herbem dynastii Valois (Walezjuszy), z której wywodził się przybywający do Polski nowy monarcha. W przedstawieniach heraldycznych herb rodowy władcy był umieszczany na piersi Orła. [JN]

100. In Aquilam , komentarz nr 6

Sarmatiam – od XV w. Polska była określana mianem Sarmacji. Według szesnastowiecznych historyków (Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Aleksandera Gwagnina, Stanisława Sokołowskiego i in.) Polacy wywodzili się od starożytnego ludu Sarmatów zamieszkujących stepy czarnomorskie. [JN]

101. Ad Henricum Valesium Regem Cracoviam venientem, komentarz nr 1

Henryk Walezy (1551–1589), król Polski i wielki książę litewski; kilka miesięcy po przyjeździe do Polski potajemnie zbiegł do Francji, aby objąć tron po zmarłym bracie. [JN]

101. Ad Henricum Valesium Regem Cracoviam venientem, komentarz nr 2

venientem – uroczysty wjazd do stolicy królestwa odbył się 21 lutego 1574 roku. [JN]

101. Ad Henricum Valesium Regem Cracoviam venientem, komentarz nr 3

Dum plebs, dum patres, dum tibi plaudit eques – orszak królewski liczył 1200 osób. Wjazdowi przyglądało się kilkadziesiąt tysięcy osób. [JN]

101. Ad Henricum Valesium Regem Cracoviam venientem, komentarz nr 4

mille oculis – chodzi o gwiazdy. [JN]

102. Ad Petram Costecam , komentarz nr 1

Piotr Kostka (1533–1595) – kanonik krakowski i warmiński, biskup chełmiński, humanista, absolwent Sorbony i uniwersytetu w Lowanium, sekretarz królewski. Przyjaciel Kochanowskiego. Utwór powstał prawdopodobnie na wieść o nominacji Kostki na biskupstwo chełmińskie. [JN]

102. Ad Petram Costecam , komentarz nr 2

Dum sinis affari … episcopus – Piotr Kostka został nominowany biskupem chełmińskim 4 czerwca 1574, więc utwór musiał powstać niedługo później, ale jeszcze przed ingresem. [JN]

102. Ad Petram Costecam , komentarz nr 3

Ebria amore sui … Thaleia – Talia (gr. „kwitnąca” lub „bogata”) – jedna z Charyt (Gracji) bogiń wdzięku, piękna, radości. Tu: peryfrastyczne określenie poezji Kochanowskigo. [JN]

102. Ad Petram Costecam , komentarz nr 4

Praxiteles Ioivis extuderit simulacrum – Praksyteles (IV w. p.n.e.) – sławny grecki rzeźbiarz. Nieznany jest żaden posąg Jowisza jego autorstwa. Kochanowski nawiązuje tu być może do zniekształconej opowieści Pliniusza starszego. Do posągu Afrodyty z Knidos Praksytelesowi pozowała piękna kurtyzana Fryne. Rzeźbiarz miał się tłumaczyć przed obywatelami Kos, oburzonymi nagością bogini, że tak piękne ciało nie może być obrazą bogów, gdyż samo zostało przez nich stworzone. [JN]

103. Ad Ioannem Firleum , komentarz nr 1

Jan Firlej (1521–1574) – wojewoda krakowski, marszałek wielki koronny, absolwent uniwersytetu w Padwie. W młodości Kochanowski był jego sekretarzem. Być może adresad elegii IV 3. [JN]

105. Ad Crocalim , komentarz nr 1

Dulces sunt – słodycz ust jest charakterystycznym toposem w poezji petrarkistycznej. Petrarkistyczną proweniencję ma również zastosowanie konceptu i figur, na których opiera się konstrukcja wiersza: enumeratio, sumatio, gradatio, correctio. [JN]

105. Ad Crocalim , komentarz nr 2

Quam suave suavium est tuum – aliteracja nawiązująca do zabiegów zastosowanych przez w Katullusa Basia (por. Catull. 7). [JN]

106. Ad Nicolaum Gelasinum, komentarz nr 1

Mikołaj Gelazyn (1525–1570) – profesor Akademii Krakowskiej, przyjaciel Kochanowskiego z czasów padewskich. [JN]

106. Ad Nicolaum Gelasinum, komentarz nr 2

bis … vir es – gra słów: jesteś podwójnym mężem/ojcem i zarazem jesteś mężczyzną w dwójnasób. [JN]

107. Epithaphium I. Grebsii, komentarz nr 1

Stanisław Grzepski (1524–1570) – matematyk, grecysta i latynista, profesor Akademii Krakowskiej. Wydał Geometrię, to jest miernicką naukę… napisaną z greckich i łacińskich ksiąg (1566). Przyjaźnił się z Kochanowskim, z którym przebywał w Królewcu. W 1552 roku poeta podarował Grzepskiemu egzemplarz tragedii, do którego wpisał łaciński epigramat dedykacyjny. [JN]

107. Epithaphium I. Grebsii, komentarz nr 2

Graecum te … Latinum – nawiązanie do działalności dydaktycznej i naukowej Grzepskiego w Akademii Krakowskiej. [JN]

107. Epithaphium I. Grebsii, komentarz nr 3

Sarmata – Polak. Według szesnastowiecznych historyków (Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Aleksandera Gwagnina, Stanisława Sokołowskiego i in.) Polacy wywodzili się od starożytnego ludu Sarmatów zamieszkujących stepy czarnomorskie. [JN]

107. Epithaphium I. Grebsii, komentarz nr 4

Graii … Ausoniique – Grecy i Rzymianie. Być może nawiązanie do legendy o siedmiu miastach toczących spór o to, które jest ojczyzną Homera. [JN]

109. In Homerum, komentarz nr 1

Dokładne naśladowanie epigramu Filipa z Tessaloniki (I w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP IX.575). Kochanowski posłużył się heksametrem daktylicznym, czyli miarą epicką (w foriceniach zwykle stosuje dystych elegijny lub krótsze metra). [GF, JN]

110. In Laertem , komentarz nr 1

Kolejne naśladowanie epigramu – tym razem anonimowego – z Antologii Palatyńskiej (AP VII 225). [GF]

110. In Laertem , komentarz nr 2

hoc veluti fanum – w źródłowy epigramie z AP mowa jest o „mogile” (eríon) Laertesa (fanum – czyli „świątynia”, „przybytek” – u Kochanowskiego jest przeinaczeniem – zapewne błędne odczytanie „eríon” jako „heróon”). [GF]

111. Ad Iovem pro bove, komentarz nr 1

Iuppiter – Jupiter, Jowisz (gr. Zeus), najwyższy z bogów rezydujący na Olimpie, jego atrybutem był piorun. Por. Koch. Foric 113, 7. [JN]

111. Ad Iovem pro bove, komentarz nr 2

Saturnie – Saturnius – Jowisz był synem Saturna (gr. Kronos). [JN]

111. Ad Iovem pro bove, komentarz nr 3

Europam ferres – Jupiter pod postacią wołu porwał księżniczkę fenicką Europę. Z ich związku pochodzili Minos, Sarpedon i Radamantys. Por. Ov. Met. II 836. [JN]

112. Ad Adrianum, komentarz nr 1

condicta … coena – chodzi o nowe znaczenie łacińskiego czasownika condico, nieobecne w tekstach klasycznych. [JN]

113. In Lagenam, komentarz nr 1

Naśladowanie epigramu Marka Argentariusza (I w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP IX 246). [GF]

113. In Lagenam, komentarz nr 2

Pisaea – pizyjska, zatem etruska (od etruskiego miasta Pisae, dzis. Piza). [GF]

113. In Lagenam, komentarz nr 3

Bromius – Bromios – Bachus (gr. Dionizos), bóg wina i latorośli. [JN]

113. In Lagenam, komentarz nr 4

IovisIovii – gra słów osiągnięta dzięki zastosowaniu łacińskiego dopełniacza imion: Iuppiter i Iovius. [JN]

113. In Lagenam, komentarz nr 5

matris Bacchi – Semele, matka Bachusa. Zginęła w wyniku uderzenia pioruna, spuszczonego na nią przez Jowisza. Por. Koch. Foric 111. [JN]

114. De Lycophrone medico, komentarz nr 1

Swobodna przeróbka epigramu Lukiana z Samosat (ok. 123-190 n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP XI.401). Lykophron (gr.), dosł. „o wilczej duszy”, „nieustraszony”.  Foricenium jest przykładem utworu antylekarskiego. [GF]

114. De Lycophrone medico, komentarz nr 2

Multas insignes animas demisit ad Orcum – Kochanowski oddaje tu łacińskim heksametrem jeden z wersów inwokacji otwierającej Homerową Iliadę: „Wiele potężnych dusz bohaterów w podziemia Hadesu strącił” (w. 3, tłum. I. Wieniewski). [GF]

114. De Lycophrone medico, komentarz nr 3

Achilli – Achilles – heros gr., główny bohater Iliady Homera. [JN]

114. De Lycophrone medico, komentarz nr 4

Styga – Styks – podziemna rzeka w królestwie zmarłych, Hadesie, oddzielająca go od świata żywych. [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 1

Stanisław Hozjusz (1504–1579) – kardynał, dyplomata, biskup warmiński, humanista, jeden z przywódców europejskiej kontrreformacji, uczestnik soboru trydenckiego. Zmarł i został pochowany w Rzymie. Epigramat powstał prawdopodobnie w roku jego śmierci. [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 2

Acherusia templa – świątynie znad Acherontu. Acheront – rzeka Smutku, jedna z pięciu rzek opływających Hades, podziemną krainę zmarłych. Por.: „prodiderunt vitare Acherusia templa petentes” (Lucr De rerum natura 3,86). [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 3

Stygio – Styks – podziemna rzeka w królestwie zmarłych, Hadesie, oddzielająca go od świata żywych. [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 4

pietas …fidesque … relligionis Amor – wymienione tu cnoty odzwierciedlają służbę Hozjusza dla Kościoła katolickiego i zaangażowanie w jego odnowę. [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 5

Divini … eloquii – Hozjusz słynął jako kaznodzieja. [JN]

115. Stanislai Hosii Cardinalis manibus, komentarz nr 6

scripta – Hozjusz był ceniony jako pisarz łaciński. Pozostawił po sobie poezje, ponadto liczne dzieła teologiczne i polemiczne, m.in. Confessio fidei catholicae christiana (1553) i De expresso Dei verbo libellus (1558). [JN]

116. Sententia Epicuri, komentarz nr 1

Pierwsza z sentencji z Epikurowych „Kyriai doksai” – dołączył je do swej biografii filozofa Diogenes Laertios. Epikur (341–270 p.n.e.) – filozof grecki, twórca epikureizmu. [GF, JN)

118. Epithaphium Pynthagorae, komentarz nr 1

Naśladowanie epigramu Juliana z Egiptu (VI w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP VII 582). Imię podobne do tytułowego Pynthagorasa (Pnytagoras) pojawia się w innym nagrobku „żeglarskim” w Antologii, autorstwa Marka Argentariusza (I w. n.e. AP VII 374). [GF)

118. Epithaphium Pynthagorae, komentarz nr 2

Ne maris accuses aequora – jeden z cyklu nagrobków poświęconych żeglarzowi (por. Koch. Foric. 87 i 90). (JN)

119. In columnam, komentarz nr 1

Utwór jest prozopopeją pomnika nagrobnego w kształcie kolumny. Kolumna ma być nagrobkiem córek Kochanowskiego Urszuli i Hanny (por. Koch. Treny). Utwór powstał zatem po roku 1579. (JN)

119. In columnam, komentarz nr 2

Niobe – w mitologii gr. królowa Teb. Pyszniła się, że ma więcej dzieci niż Latona, matka Artemidy i Apollona, za co obrażeni bogowie pozabijali jej dzieci z łuków. Widząc to, Niobe zamieniła się w kamień. Por. „Nie dziwuję się Nijobe, że na martwe ciała / Swoich namilszych dziatek patrząc skamieniała.” (Koch. Treny 4, 17–18). (JN)

119. In columnam, komentarz nr 3

sensus expers omnisque doloris / Nescia – por. „Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje / Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?” (Koch. Treny 11, 15–16). (JN)

120. In eandem, komentarz nr 1

Według Mieczysława Hartleba Kochanowski nawiązkuje do Trionfo del Tempo Petrarki (w. 110 i n.). Zdaniem Janusza Pelca jest tu tylko odbicie Snu Scypiona Cycerona i Pociechy Filozofii Boecjusza (zob. M. Hartleb, Nagrobek Urszulki. Studium o genezie i budowie Trenów Jana Kochanowskiego, Kraków 1927, s. 54–55; J. Pelc, przypis do foricenium 120, w: J. Kochanowski, Treny, oprac. J. Pelc, Wrocław 1997, s. 99). (JN)

120. In eandem, komentarz nr 2

Nawiązanie do wanitatywnej inskrypcji zamieszczanej na nagrobkach: „hodie mihi, cras tibi” – dziś mnie, jutro tobie. (JN)

121. In Caesarem, komentarz nr 1

Cesarz Maksymilian II Habsburg (1527-1576) był w 1575 roku kontrkandydatem Stefana Batorego do tronu polskiego. (JN)

121. In Caesarem, komentarz nr 2

regalegestat diadema Bathorreus – koronacja Stefana Batorego na Wawelu odbyła się 1 maja 1576 roku. (JN)

121. In Caesarem, komentarz nr 3

cessator – Kochanowski wyrzuca cesarzowi opieszałość w działaniu, co zadecydowało o przekreśleniu jego szans na koronę polską. Cesarcessator – gra słów: cesarz i człowiek gnuśny. (JN)

121. In Caesarem, komentarz nr 4

unus homo restituit rem – Fabiusz Maximus (ok. 280–203 p.n.e.) rzymski konsul i dyktator w czasie II wojny punickiej unikając walnej bitwy z Kartagińczykami doprowadził do zwycięstwa Rzymian. Jego taktyka przyniosła mu przydomek Cunctator. Kochanowski wykorzystuje rzeczowniki pospolite do zbudowania peryfrazy: „cunctando restituit rem” (= Cunctator salvit rem publicam). (JN)

122. Ad Andream Patricium, komentarz nr 1

Andrzej Patrycy Nidecki (1522–1587) – humanista, filolog, sekretarz królewski, biskup wendeński, absolwent uniwersytetu padewskiego, doktor obojga praw. Wydawał m.in. pisma Cycerona. Bliski przyjaciel Jana Kochanowskiego, który poświęcił mu szereg utworów, m.in. El III 14; For 10; Fraszki 34; 47; 53. (JN)

122. Ad Andream Patricium, komentarz nr 2

Catullianam … Fabullo – Por.: „Cenabis bene, mi Fabulle, apud me” (Catull. 13,1). [GF)