Komentarz edytorski

Myscovi – Piotr Myszkowski (1505–1591), biskup płocki, a później krakowski, podkanclerzy koronny, jeden z najbliższych przyjaciół poety. [AG]

foricoenia – neologizm utworzony przez Kochanowskiego na podstawie wyrażenia foris coenare ‘ucztować poza domem’, będącego antytezą frazy domi coenare ‘ucztować w domu’, rozpowszechnionej przez Marcjalisa. Por. u Marcjalisa (II 53, 3): „liber eris coenare foris”. [AG, GF]

Aganippaeo fonte – Aganippe, źródło poświęcone Muzom, położone u stóp Helikonu. [AG]

Corniger… deus – w postaci ludzi o koźlich uszach i rogach wyobrażano w starożytności satyrów (sylenów), towarzyszy boga wina Dionizosa-Bachusa. [GF]

Inter vina... legi – znamienny dla epigramatyki renesansowej topos poezji konwiwialnej. Por. F. Kallimach (Buonaccorsi), Epigrammatum liber I, 3–4 (Ad Caesarem): „Accipe, quas cubito presso post vina rosasque/concinuit nugas Musa iocosa mihi”. [AG]

Persjusz. Chol. ww. 1-3: Nec fronte labra prolui caballino / nec in bicipiti somniasse Parnaso / memini… [FC]

Zob. też Horacy Ep. I 5, 1-3: Si potes Archiachis convivia  recumbere lectis / nec modica cenare times holus omne patella, / supremo te sole domi, Torquate, manebo.

W tym liście poetyckim cenare i domi nie są związane syntaktycznie, jednakże bliskość położenia tych słów, sytuacja biesiadna oraz aluzja do Catul. 13, zdają się świadczyć o celowej aluzji. Sam Kochanowski nawiązuje bowiem do wspomnianego wiersza Katullusa w ostatnim foricoenium, skierowanym do Andrzeja Nideckiego.

Kochanowski więc w Foric. 1 nawiązuje do Hor. Ep. I 5, który odwołuje się do Catul. 13. Zaś w Foric. 122 daje Kochanowski własną polemikę z Catul. 13. Kochanowski wydaje się tu współzawodniczyć ze swoim ukochanym autorem, Horacym,  pouczając adresata o sposobie  przygotowania udanej biesiady. [FC]

Wiersz, należący do grupy epigrammata convivalia, będący parafrazą epigramu Makedoniosa (V w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP XI 58). Zob. też For. 11 utrzymany w analogicznej konwencji. [AG, GF]

pocula Baccho – odmiana topiki konwiwialnej utrzymana w postaci lirycznego wyznania-autodeklaracji wieszcza – „czciciela Bakcha”, który często kreuje się na tzw. coenipeta, czyli osoby spieszącej na ucztę. [AG]

Bromii osor – Bromius (gr. Brómios – „dźwięczący”), przydomek Bakchusa. [GF]

invideo...teneo – rym wewnątrzwersowy wzorowany dokładnie na zakończeniu  wspomnianego epigramu z AP XI 58: chryseon... katechon. [AG]

Ujęta w formie sześciu strof oddanych katalektyczną dypodią daktyliczną, liryczna pieśń adhortacyjna (wzorowana być może na AP XI 47), wzywająca w duchu pindarycznym towarzyszy uczty do poddania się woli Bakchusa bez względu na troski i „okrutne Parki”. Podobnie jak For. 2 oraz szereg następnych (For. 4; 15; 20; 25; 30; 32; 38; 46; 51; 53; 55; 56; 61; 64; 66; 67; 71; 74; 76; 78; 83; 86; 112; 113; 122) wiersz reprezentuje grupę epigrammata convivalia. [AG]

Orcum – Orkus, w rzymskich wierzeniach ludowych demon śmierci, z czasem – a zwłaszcza w poezji – utożsamiany z samym królestwem zmarłych (greckim Hadesem). Zob. np. Wergiliusz, Eneida, II 398: „multos Danaum demittimus Orco” („wielu Danaów strącamy w otchłań Orku”, tł. Z Kubiak). [GF]

Lyaeo – Lyaeus (gr. Lyaíos – „Wyzwoliciel”), epitet Dionizosa-Bakchusa, pojawiający się, podobnie jak tutaj, m. in. w poezji Anakreonta jako metonimia wina. [GF]

Clotho – Kloto, obok Lachezis i Atropos jedna z trzech Mojr, bóstw personifikujących w mitologii greckiej przeznaczenie i wyznaczających długość ludzkiego życia za pomocą przędzy. [GF]

Styga – Styks, w mitologii greckiej rzeka w świecie umarłych. [GF]

Horacy, Od. I 37, 1-4: Nunc est bibendum, nunc pede libero / pulsanda tellus, nunc Saliaribus / ornare pulvinar deorum, / tempus erat dapibus, sodales. [FC]

Hor. Epody16, 41-48: Nos manet Oceanus circumvagus arva beata: / petamus arva, divites et insula, / reddit ubi Cererem tellus inarata quotannis / et imputata floret usque vinea, / germinat et numquam fallentis termes oliva / suamque pulla ficus ornat arborem, / mella cava manat ex illice, montibus altis / levis crepante lympha desilit pede. [FC]

Lukan, Fars. VI 142-145: Haud procul a Ditis, caecis depressa cavernis / in praeceps subsedit humus, quam pallida pronis / urguet silva comis et nullo vertice caelum / suspiciens Phoebo non pervia taxus opacat.

U Lukana, zamiast taxus inumbrat ripasznajdujemytaxus opacat pervia; pallida silva zamiast pallida taxus. tak przedstawiony został krajobraz piekielny, gdzie Pompejusz ma się spotkać z czarodziejką Erykto w Tesalii.[FC]

Eurus – Euros, w mitologii greckiej bóg wiatru wschodniego. [AG]

Wiersz, należący do grupy epigrammata amatoria (podobnie jak wiele następnych epigramów w tym zbiorze, por. For. 5; 6; 7; 8; 10; 11; 14; 19; 21; 22; 24; 28; 31; 35; 50; 58; 60; 65; 69; 70; 105), jest próbą przekładu greckiego anakreontyku Erotikon odarion (nr 16 wg edycji Stephanusa: Anacreontis Teii Odae ab H. Stephano luce et Latinitate nunc primum donatae, Lutetiae 1554). [AG]

certantia lumina – Por. Manilius, Astron. V, 510–511. [AG]

Por. Tibul. El. I 1, 1-6: Divitias alius fulvo sibi congerat auro/et teneat culti iugera multa soli,/ quem labor assiduus vicino terreat hoste,/Martia cui somnos classica pulsa fugent: / mi mea paupertas vita traducat inertem, / dum meus assiduo luceat igne focus.

Tu / ille / ego u Kochanowskiego należy zestawić z  Alius / Mi u Tibullusa. Przeciwstawienie chciwości z paupertas poety stanowi topiczny element elegii miłosnej. Co się tyczy epigramatu Kochanowskiego nie chodzi ściśle o taką paupertas w przeciwstawieniu do bogactwa konkurenta (dives amator), ale raczej o wybór życia, daleko od pól bitewnych, spędzonego u boku kochanki, zmagając się z pięknem jej oczu.

Zestawienie zdobycia miasta ze zdobyciem dziewczyny, zwycięstwa wojennego ze zwycięstwem miłosnym częste u rzymskich elegików, np. Prop. II 14, 1-10, oraz Ovid. Amores II 12.

Por. też postać servus triumphans w teatrze Plauta (zob. E. Pianezzola, Ovidio: modelliretorici e forma narrativa, Bologna 1999, s. 81-93). [FC]

Epigram napisany najprawdopodobniej podczas włoskich peregrynacji poety, między 1552 a 1555 r. Podobna realizacja motywu u F. Kallimacha, Ep. I 36 Ad Phyllidem. [AG]

Nereides – Nereidy, nimfy morskie, córki Nereusa i Doris, które wedle greckich podań przędły na dnie morza, śpiewając urokliwe pieśni. [AG]

Neptunus – Neptun, w mitologii rzymskiej odpowiednik greckiego Posejdona, boga wód i deszczu. [AG]

Circe – córka Heliosa i nimfy Perseis, wróżbitka, jedna z bohaterek Odysei, która na wyspie Ajai gościła przez rok wracającego z Troi Odyseusza. [AG]

moly – magiczna roślina zapewniająca ochronę przed czarami – wg niektórych uczonych chodziłoby o mandragorę. W Odysei Hermes darowuje ją Odysowi, by uchronił się od czarów Kirke (Od. X 305). Zob. też Ov. Met. XIV 291–292. [GF]

Epigram napisany w okresie 1552–1555 r. [AG]

si memor ipse...inustus Amor – por. Ov. El. III, 9: „Si tamen e nobis aliquid nisi nomen et umbra/ Restat, in Elysia valle Tibullus erit (...)”. [AG]

Letheae... ripae – Lete, rzeka zapomnienia w Styksie; umarli, pijąc z niej wodę, zapominali o życiu ziemskim. [AG]

Nunc vos Letheae... ripae,/ Elisii spectat plebs numerosa fori – por. Tib. El. I 3, 57–58: „Sed me, quod facilis tenero sum semper Amori,/ ipsa Venus campos ducet in Elysios”. Por. też F. Petrarca, Africa V 546–554. [AG] 

Elisii... fori – Elizjum (Pola Elizejskie), część Hadesu, przeznaczona dla dusz ludzi dobrych; miejsce wiecznej szczęśliwości, na którym miały rosnąć topole i asfodele. [AG]

Epickie, ironiczne egzemplum na temat miłości i bogactwa, oparte na trójdzielnej strukturze (w. 1–2 foniczna antyteza tworząca łagodne napięcie międzywersowe; w. 3–4 egzemplum wspierające tezę narratora; w. 5–6 ironiczne pytania wspierające egzemplum). Całość wzorowana na epigramatyce greckiej (por. AP V 113) oraz na Katullusie. Odnośnie do imienia Callistratus por. Mart. V 13. [AG]

Menophile – Menophila, imię znaczące: ‘kochająca potęgę, moc’. [AG]

Epigram (napisany prawdopodobnie końcem 1558 r.) portretowy (tzw. in imaginem), poświęcony Marianowi Leżeńskiemu, kasztelanicowi małogoskiemu (nb. siostrzeńcowi biskupa Samuela Maciejowskiego), z okazji jego peregrynacji do Ziemi Świętej. Kochanowski odwołuje się tu do autorytetu Apellesa, co było zjawiskiem powszechnym w epigramatyce starożytnej (Marcjalis) i renesansowej (Kallimach). Analogiczna realizacja motywu depikcyjnego opartego na odwołaniu do autorytetu antycznego u F. Kallimacha, Ep. I 4 In vaccam aeneam a Myrone caelatam. [AG]

Apellea redditus... – zob. Martialis XI 9: „Clarus fronde Iovis, Romani fama cothurni / spirat Apellea redditus arte Memor”. [FC]

Apellea tabula – Apelles z Kolofonu (ok. 370 p.n.e.–300 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych malarzy starożytnych; posiadał wyłączne prawo portretowania Aleksandra Wielkiego, jego obrazy cechował niezwykły urok (charis) oraz realizm. Jako pierwszy namalował autoportret oraz wprowadził do malarstwa postać zwróconą plecami do widza. [AG] 

per Ionias undas – por. Lukan, De bello civili II, 624. [AG]

Epigram poświęcony Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu (1522–1587), filologowi i wydawcy, długoletniemu przyjacielowi poety. Wiersz, wzorowany na Katullusie, stanowi rodzaj apopemptikonu, w którym poeta wyraża żal za nieobecnym przyjacielem. Wiersz powstał prawdopodobnie w czasie wyjazdu Nideckiego z Padwy do Polski (1556–1557). Retorycznie cały epigram opiera się na zabiegu ekspolicji, obrazującej w dziesięciu wersach tę samą treść, tyle że w różnych aspektach. [AG]

Trinacria – Trinacria, oboczna nazwa Sycylii używana od czasów starożytnych. [AG]

Wiersz jest parafrazą epigramatu Agatiasza Scholastyka (VI w. n.e.), zawartego w AP VI 76. [GF]

Anchises – Anchizes, w mitologii greckiej i rzymskiej król Dardanos na górze Idzie w Troadzie, ojciec Eneasza. [AG]

Epigram opiera się na konceptualnej grze słów convivium – conbibium, niemożliwej do oddania w przekładzie. Convivium (uczta, biesiada) to rzeczownik odczasownikowy, od łac. convivo (ucztuję, jem wspólnie). Conbibium natomiast jest neologizmem derywowanym od czasownika combibo (wspólnie piję), analogicznym do greckiego symposion (derywowanego od mającego to samo znaczenie sympino). [GF]

Epigram poświęcony Walentemu Bakwarkowi (1507–1576), słynnemu węgierskiemu kompozytorowi i lutniście Zygmunta Augusta, który przebywał na dworze królewskim ponad 16 lat. Por. polską fraszkę II 63 O Bekwarku.[AG] 

Orpheus – Orfeusz, syn Apollina i Kalliope, w mitologii greckiej największy muzyk i poeta, który grą na lirze miał uśmierzać wzburzone fale morza i dzikie bestie; Arion – Arion, na wpół mityczny poeta grecki z wyspy Lesbos (VII w. p.n.e.); wg legendy miał zostać cudownie uratowany przez delfiny, które ukochały jego śpiew. [AG]   

Hebraeo more – aluzja do hebrajskiej pisowni i etymologii imienia (hebr. Hannah ‘łaska’). [AG] 

perinde sonat – imię Anna zarówno w wersji łacińskiej jak hebrajskiej jest palindromem – brzmi tak samo czytane od lewej i od prawej. [GF]

Wiersz stanowi próbę przekładu greckiego anakreontyku Eis symposion (nr 41 wg edycji Stephanusa, jw.). [AG] 

Pulchre... ministri – w greckim oryg. biesiadnikom usługują „piękni chłopcy” (hapaloi... paides), zaś u Kochanowskiego wino podają zwykli służący (ministri), za to wino jest „pięknie wymieszane” (pulchre... temperatos scyphos). [AG]

Milanion ego sum – Milanion (Melanion), w mitologii greckiej mąż Atalanty; wedle arkadyjskiej wersji mitu to on właśnie, a nie Hippomenes, pokonał Atalantę w biegu podczas zawodów, podstępem zdobywając jej rękę. Epigram Kochanowskiego jest wyraźną alegacją do tego motywu. [AG]

Paradoks myśliwego ułowionego we własne sidła znajdujemy u Owidiusza, Rem.Am. 501-502: Deceptum risi, qui se simulare tamare, / in laqueos auceps decideratque suos.

W ustępie z Ars amatoria:

 Scit bene venator, cervis ubi retia tendat,

     Scit bene, qua frendens valle moretur aper;

Aucupibus noti frutices; qui sustinet hamos,

     Novit quae multo pisce natentur aquae:

Tu quoque, materiam longo qui quaeris amori,

     Ante frequens quo sit disce puella loco. (I 45-50)

metaforyka łowów i polowania  ma kapitalne znaczenie dla uzasadnienia zamysłu dzieła, jakim jest Sztuka kochania. Kochanek musi posiąść umiejętności myśliwego i rybaka, którzy wiedzą dokładnie, gdzie polować oraz łowić. Owidiusz, na tym samym poziomie stawiając miłość i inne „techniki”, uzasadnia jej dydaktyczne potraktowanie w Ars amatoria. (Pianezzola, Commento al I libro di Ovidio, Ars Amatoria, Milano 2007, s. 193).

Legendę Milaniona i Atalanty można przeczytać w najsłynniejszej elegii Propercjusza I 1, 9-16.[FC]

Procesja św. Marka, patrona miasta, odbywa się w Wenecji corocznie 25 kwietnia. [GF]

Mikołaj Firlej – stryj Jana i Mikołaja Firleja, zginął w bitwie pod Sokalem z Tatarami w 1519 r. [AG] 

Wiersz stanowi parafrazę epigramatu greckiego Statyliosa Flakkosa (I w. p.n.e.), zob. AP XVI 211. [AG] 

Acidaliae – przydomek Afrodyty: Acidalia, utworzony od nazwy źródła o tej nazwie w Beocji, por. Mart. VI 13. [AG] 

Falernum...Caecubum – gatunki win italskich z Kampanii i Lacjum, znane już w czasach antycznych, sławione w poezji Horacego (zob. np. Carm. I 20). [AG]

Horacy, Epody  9, 33-38: Capaciores affer huc,  puer, scyphos / et Chia vina aut Lesbia / Vel, quod fluentem nausea coerceat, / metire nobis coecubum: curam metumque Caesaris rerum iuvat / dulci Lyaeo solvere. [FC]

Wiersz wzorowany na epigramie Krinagorasa z Mityleny (I w. p.n.e.). Zob. AP VI 244. [AG]

Lucina... Ilythyia – przydomki Junony, w tym wypadku jako opiekunki kobiet rodzących. [AG] 

Wiersz wzorowany na epigramie Bassosa (I w. n.e.). Zob. AP V 125. [AG] 

Aureus imber... bos... olor – aluzje do trzech mitów i jednocześnie trzech przemian Zeusa, który uwiódł pod postacią byka Europę, pod postacią złotego deszczu – Danae, zaś jako łabędź – Ledę. [AG] 

Wiersz datowany na 1558 r., poświęcony Erazmowi Kretkowskiemu (1508–1558), studentowi uczelni padewskiej, kasztelanowi gnieźnieńskiemu, sławnemu dyplomacie (także posłowi Zygmunta Augusta) i podróżnikowi, który dotarł do Kairu i Indii. Tekst wydany w Bazylei w 1560 r. stanowi wedle ustaleń T. Ulewicza pierwsze publikowane dzieło Kochanowskiego. [AG] 

binominis Istri – Dunaj. [AG] 

viderunt ostia Nili – prawdopodobnie Kretkowski dotarł albo do miejsca, gdzie rozpoczyna się delta Nilu, albo do źródeł Nilu Błękitnego w Etiopii.  [AG]

Fauste – tutaj zapewne w kontekście wymowy całego epigramu gra znaczeniem imienia Faustus: ‘szczęśliwy’. [AG] 

Catul.85, 1-2: Odi et amo. Quare id faciam fortasse requiris. / Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

Kochanowski zastąpił excrucior słowem discrucior; przeciwstawienie  amavi – non amo zmniejsza siłę początkowych wierszy Katullusa odi et amo. [FC]

Motyw cuchnącego „kozła” pod pachą znany jest m. in. z poezji Katullusa (Carm. 69, 71). [GF]

Quis te Duditi – Andrzej Dudycz (1533–1589), mówca, polityk, filozof, poseł Maksymiliana II, od 1565 na dworze Zygmunta Augusta; przyjaciel z czasów studiów padewskich Andrzeja Patrycego Nideckiego i Pawła Manutiusa. Kochanowski poświęcił mu też jedną z elegii (zob. El. III 16). [AG] 

Wiersz adresowany do brata, Piotra, któremu poeta dzierżawił Czarnolas, skomponowany ok. 1557–1558. [AG] 

Motyw miłości jako walki (militia amoris) wywodzi się m.in. z twórczości Owidiusza (zob. Am. I 9: „militat omnis amans”), podobnie motyw dziewczyny rozbrajającej płaczem kochanka (zob. Ov. Am. I 7, 22: „egit me lacrimis ore silente reum”). [GF]

Nie ma w tym epigramacie ani jednego wersu, któryby nie nawiązywał do toposów rzymskich elegii miłosnych.

Np. militia amoris, ograniczając się do Amores Owidiusza: I 9; III 7, 68: nunc opus exposcunt militiamque suam; oraz do Ars amatoria I 35-36; II 233. Choć topos jest dawny, jednak Owidiusz jako pierwszy spośrod rzymskich poetów (G. Baldo, Commento al II libro di Ovidio, Ars amatoria, a c. di E. Pianezzola, Milano 2007, s. 298), opisywał miłość jako nie pasującą do próżniactwa (otium), w elegii I 9, 46: Qui nolet fieri desidiosus, amet!, potwierdzając ten pomysł w Ars amatoria II 229: Amor odit inertes. Przykładem próżniaczej miłości niech będzie Tibullus I 1, 57-58: Non ego laudari curo, mea Delia: tecum / dum modo sim, quaeso, segnis inersque vocer. (cyt. za: Baldo, Commento, s. 298). [FC]

(Acria cum dura fuerant mihi bella Neaera / Nec pacem potui foederave ulla pati. / Risit Amor teneramque iubet lacrimare puellam)

Por. u Tibullusa I 8 przeciwstawienie dura / tenerus (puer) oraz prośba do dziewczyny, aby była wrażliwa, czuła (tenera) dla młodzieńca, który ją kocha: Tib. I 8, 50-51: In veteres esto dura, puella, senes. / Parce precor tenero: non illi sontica causa est, / sed nimius luto corpora tingit amor.

Por. też Prop. I 17, 15-18: Nonne fuit levius dominae provincere mores / (quamvis dura, tamen rara puella fuit), / quam sic ignotis circumdata litora silvis / cernere et optatos quaerere Tyndaridas? [FC]

podobne słownictwo prawnicze w kontekście miłosnym zob. u Prop. III 20, 15-16: Foedera sunt ponenda prius signandaque iura / et scribenda mihi lex in amore novo. [FC]

Łzy jako sposób na zniweczenie wściekłości zdradzonego kochanka, por. Ovid. Amores I 8, 83-84; Ars amatoria I 659-662; III 291-292; Tibull. I 9, 37-38; Prop. I 15, 40 oraz III 25, 5-6.[FC]

Zob. Owidiusz I 7, gdzie kochanek bije dziewczynę.[FC]

por. Catul. 35, 7-12. [FC]

W rzymskiej elegii opisane zostały tylko dwa udane ‘seksualne spotkania’ miłośników, czyli u Prop.II 15 i u Ovid. Am.I 5 (J.C. Mckeown,Ovid, Amores: A Commentary on Book two, Liverpool 1989, s. 103). Owidiusz akcję elegii umieścił w południe, a nie w nocy, kiedy zwykle się spotykali miłośnicy. Z tego punktu widzenia Kochanowski jest tutaj wierniejszy tradycji, ponieważ spotkanie jego kochanków trwa per noctes duas.

Noctes … duas, zob. Amores I 13 –  modlitwa do Aurory, żeby spóźniła się, pozwalając kochankowi zostać jeszcze z dziewczyną. Owidiusz przytacza tu mitologiczny przykład (exemplum) Jowisza, który, by pozostać dłużej z Alkmeną, Ipse deum genitor, ne te tam saepe videret / commisit noctes in sua vota duas (ww. 45-46). [FC]

Epigramatyczna realizacja motywu autotelicznego, oparta na grze dwoma rodzajami ironii: w pierwszej części (w. 1–2) poeta wykorzystuje antytezę dla pokazania odmiennego postrzegania twórczości poetyckiej przez autora i konkretnego czytelnika, bez zaznaczenia jakiejkolwiek postawy emotywnej, lecz czyni to jedynie po to, by w części drugiej (w. 3–4) wprowadzić ironiczną concessio, oznaczającą pozorną zgodę z opinią krytyka. [AG]    

Por. polską fraszkę I 30, Do Jakuba, wzorowaną na Mart. I 110: Scribere me quereris, Velox, epigrammata longa. / Ipse nihil scribis: tu breviora facis;

Zob. też Mart. I 91: Cum tua non edas, carpis mea carmina, Laeli. / Carpere vel noli nostra vel ede tua; oraz Mart. II 8:

Si qua videbuntur chartis tibi, lector, in istis

sive obscura nimis sive latina parum,

nonmeusest error: nocuitlibrariusillis

dum properat versus adnumerare tibi.

Quod si non illum sed me peccasse putabis,

tunc ego te credam cordis habere nihil.

‹‹Ista tamen mala sunt.›› Quasi nos manifesta negemus!

Haec mala sunt, sed tu non meliora facis.

Przeciwstawione sobie wyrazy illepidum vs. molliculum, pochodzą od Katullusa: Catul.1, 1-2: Qui dono lepidum novum libellum / Arida modo pumice expolitum?oraz Catul. 16, 4 i 8 – przymiotnik molliculus odnosi się tu do twórczości poetyckiej poety. [FC]

Wiersz jest naśladowaniem epigramu Filipa z Tessaloniki (I w. n.e.). Zob. AP XI 33. [GF]

W. 4-5: Quod cum impetrasset, remo salsa aequora verrens, / “Ius ede, nam cara est” – inquit  – “amice, caro”. Metafora salsa aequora nie dotyczy wyłącznie moczu Chiony pijanego przez Likona, dlatego że metafory żeglugi często używano w miłosnych kontekstach. Np. u Owidiusza Ars amatoria II 9-10: Sed non, cui dederas a litore carbasa, vento / utendum, medio cum potiere freto; w księdze II 725-726 i 731 jest ona symbolem udanego seksualnego stosunku (zob. Baldo, Commento, 273). Wydaje się, że Likon pije mocz kochanki właśnie z powodu jego nieudanej „żeglugi’. [FC]

Epigram poświęcony Andrzejowi (Jędrzejowi) Żelisławskiemu, bliżej nieznanemu właścicielowi gospody, u którego gościł zapewne nieraz Kochanowski wraz ze swoimi przyjaciółmi (por. Fraszki I 71); brak bliższych historycznych danych o tej postaci. [AG] 

docte Royzi – Piotr Rojzjusz (1506–1571), hiszpański humanista i pisarz łaciński, dworzanin Zygmunta Augusta, wychowanek uczelni bolońskiej i padewskiej, sprowadzony do Krakowa przez biskupa Piotra Gamrata. Wiersz datowany ok. 1560, zanim jeszcze Rojzjusz osiadł na stałe na Litwie. [AG] 

cum me… torqueret Lydia – Lidia to liryczne „ty” wielu elegii Kochanowskiego, zob. m. in. El. I 4, 6, 10, 12, 13; II 1, 5, 6, 9. Por. El. II 9, 23: „Lydia me torquet”. [GF]

Wiersz jest wiernym przekładem epigramatu Antypatra z Tessaloniki (AP VI 256) na Milezyjczyka Nikofonta, zwycięskiego boksera w igrzyskach olimpijskich. [AG]   

Wiersz utrzymany w dymetrze jambicznym, datowany na okres 1560-1561, odnoszący się prawdopodobnie do samych początków wojen moskiewskich za Zygmunta Augusta; być może powstał jeszcze przed objęciem przez Padniewskiego biskupstwa krakowskiego w roku 1560, skoro nie nosi tytułu Ad episcopum Cracoviensem. [AG]   

Theiam Anacreontis... lyram – tejska lira Anakreonta; Anakreont z Teos (ur. ok. 570 p.n.e.–485 p.n.e.), joński poeta grecki, słynny z wierszy jambicznych i elegii, poświęconych tematyce miłosnej i biesiadnej. [AG]

Nunc victa... classicis – aluzja do wyprawy Zygmunta Augusta przeciw Iwanowi Groźnemu (zob. El. III, 1, 13). [AG] 

Gnossio – gnozyjski, tj. kreteński; od Knossos na Krecie, słynącej ze znakomitych łuczników. [AG] 

Cerasine – Jan Cerasinus (właśc. Kirstein, 1507–1561), prawnik, wójt sądu wyższego prawa magdeburskiego na Zamku Królewskim w Krakowie. [AG]

Ut faciem haec pictura – por.  Hor. Ep.II 3, 361-362: „Ut pictura poesis; erit quae, si proprius stes, / te capiat magis, et quaedam, si longius abstes” [FC]

Aeterna ingenii sunt monumenta tui – por. Hor. Carm.III 30, 1-2: „Exegi monumentum aere perennius / regalique situ pyramidium altius”. [FC]

Wiersz wzorowany na epigramatyce greckiej, por. AP X 122. [AG] 

in nervum erumpet – tu w znaczeniu „skończy w więzieniu”, „pójdzie w dyby”. Por. Terencjusz, Phormio, IV 4.15. [GF]

Non humiles malvas... platanos – por. Hor. Carm. II 10, 11. [AG] 

Typowy dla poezji renesansu genetliacon z okazji obchodów urodzin królewskich. [AG]

dies materna excepit – chodzi o 1 sierpnia 1520 r., kiedy to urodził się Zygmunt August. [AG]

sicca… Arctos – W mitologii greckiej Wielka Niedźwiedzica to uwiedziona przez Zeusa nimfa Kallisto, zamieniona przez zazdrosną Herę w niedźwiedzicę, a przez Zeusa przeniesiona na nieboskłon. Wielka Niedźwiedzica jest gwiazdozbiorem niezachodzącym, stąd „suchostopa”: Hera uprosiła bowiem bogów morza, by nigdy nie pozwolili Kallisto zanurzyć się w Oceanie. Zob. Ov. Met. II 409–530. [GF]

Maeotis aquas – Meotyda, dawna nazwa Morza Azowskiego. [AG] 

Nie wiadomo, czy wiersz jest adresowany do Mikołaja Radziwiła Czarnego (1515–1565), któremu Kochanowski poświęcił jedną z elegii (zob. El. III 9), czy też do jego stryjecznego brata, Radziwiłła Rudego (1512–1584), wielkiego kanclerza litewskiego od r. 1566. [AG]

Obiegową anegdotę o pszczołach składających miód w ustach śpiącego mówcy opowiada m.in., atoli w odniesieniu do Platona, Elian w Różnych historiach (Var. Hist. X 21). Zob. też ekfrazę posągu Pindara, autorstwa Christodorosa z Koptos (V/VI w. n.e.), AP II. [GF]

sonipesve, faberve /Visus habere alas saxave inire choros – aluzja kolejno do Pegaza (skrzydlatego konia), Dedala (skrzydlatego kowala) oraz śpiewu Orfeusza (tańczącej skały). [AG]  

Gorsci – Jakub Górski (1525–1585), filolog, teolog i krasomówca, rektor Akademii Krakowskiej, autor rozprawy polemicznej z zakresu retoryki, skierowanej przeciwko Benedyktowi Herbestowi (ok. 1531–1593). Spór dotyczył cycerońskiej definicji periodu retorycznego. [AG]

Tristis… Vartae – Herbest w 1563 r. wyjechał do Poznania, gdzie został kanonikiem katedralnym i wykładowcą w kolegium Lubrańskiego. [GF]

Alcides domito Busyride – aluzja do Heraklesa, który miał zabić Buzyrysa, mitycznego króla Egiptu. [AG]

Tergemino… abacto – Herakles porwał z Hadesu trójgłowego psa Cerbera. [GF]

Metafora „astronomiczna”: Wenus to gwiazda zaranna, Tytan zaś to Helios (słońce). [GF]

Epigram opiera się na grze słów. Czasownikowi pergraecor („hulać na grecką modłę”, zob. np. Plaut, Mostellaria [Strachy], 22: „dies noctesque bibite, pergraecamini”) przeciwstawia Kochanowski własny neologizm pertodescor („hulać na niemiecką modłę”). [GF]

Epigramat najprawdopodobniej poświęcony Filipowi Padniewskiemu. [AG]

Motyw z Ezopowej bajki o skrzętnej mrówce i beztroskim świerszczu, znanej m.in. z łacińskiej wersji H. Osiusa (Phryx Aesopus Habitu Poetico, Frankfurt am Main 1574, s. 56-57) [GF]

Wiersz jest naśladowaniem epigramu Apollonidesa ze Smyrny (I w. p.n.e./ I w. n.e.). Zob. AP XI 25. [AG]

Wzorowane na Mart. I 27 (A. Szastyńska-Siemion, Foricoenia Kochanowskiego oraz ich antyczne wzory, w: Łacińska poezja w dawnej Polsce, red. T. Michałowska, Warszawa 1995, s. 72–73). Marcjalis nawiązujetu doCatul. 13. W porównaniu do Marcjalisa, Kochanowski przerysowuje sytuację, używając syntagmy o wysokim rejestrze stylistycznym, aby opisać banalne fakty. Np. przymiotnik oblitus stosuje się przede wszystkim w związku z pojęciem ojczyzny: Lukan IV 211-215: addidit ira ferox moturas proelia voces:/"immemor o patriae, signorum oblite tuorum,/ non potes hoc causae, miles, praestare senatus/ assertor victo redeas ut Caesare?[...]"; Owidiusz, Fast.II 835-836: Ecce super corpus, communa damna gementes, / Oblitide corisvirque paterque iacent; też Hor.Sat. I 10, 27-30: Scilicet oblitos patrisque Latini, / cum Pedius causas exsudet Poplicola atque / Corvinus, patriis inter miscerepetita / verba forismalis, Canusini more bilinguis. [FC]

Pokrewieństwo z tekstem Kochanowskiego wykazuje epigramat Piotra Rojzjusza (Pedro Ruiz de Moros, 1503-1571), In Fabium

Ad cenam modo me, Fabi, rogasti,

Iucundum veterem tuum sodalem.

Exspecto sed ego tuas ut escas,

Dum dormito meridiationem,

Securus gelidae meae culinae,

Cum fumare tuam puto culinam:

Hic visum mihi somnium negavit

Ullam te penitus parare cenam.

Paucis – quid facerem? – pacem repressi,

Nobis ne esuries neget quietem,

Et mensa cubitum brevi levatum

Pergo, ne remorans tuum salinum.

Factum quid velit hoc meum, requiris?

Ipsis, quam tibi, quippe vaniori,

Credendum mage somniis putavi.

                                                          [FC]

Epigram oparty na grze topiką vocare ad Musas i koniecznej ucieczki z Helikonu, aby wiernie służyć mecenasowi, potrzebującemu pomocy w obliczu kryzysu państwa. [AG]

spes ambitiosa galeri – aluzja do otrzymanego przez Kochanowskiego probostwa w Poznaniu i Zwoleniu. [AG] galeri – chodzi o kapelusz kardynalski (galerus lub galerum), używany w kościele katolickim od 1245 r. [GF]

Otia… dulcia – pojęcie otium, czasu wolnego od obowiązków publicznych (negotium), wiązało się ściśle z twórczością literacką. Dla Cycerona (De off. III 1) czas wolny powinien być przeznaczony na myślenie o obowiązkach („in otio de negotiis cogitare”) lub na pisanie („otium suum consumare in historia scribenda”, Cic. De orat. II 57); u Owidiusza zaś otia oznacza twórczość poetycką (por. Trist. II 224). Por. wywodzące się ze średniowiecznego monastycyzmu pojęcie otium negotiosum („niepróżnującego próżnowania”). [GF]

Przymiotnik duratus występuje w rolniczej metaforze w Ars Amatoria II 647-652, w znaczeniu „przywykły do wad kobiety”: Quod male fers, adsuesce: feres bene: multa vetustas / lenit at incipiens omnia sentit amor. / Dum novus in viridi coalescit cortice ramus, / concutiat tenerum quaelibet aura, cadet; / mox etiam ventis spatio durata resistet / firmaque adoptivas arbor habebit opes. [FC]

Ianus – rzymski bóg drzwi. Wers ten i następny jest nawiązaniem do paraklausithyronu – skargi zamkniętych drzwi lub pieśni śpiewanej przez kochanka pod zamkniętymi drzwiami. Por. Koch. Pieśni I 21 i I 23. Do najbardziej znanych pierwowzorów rzymskich gatunku należą Hor. Carm. III 10 i Tib. I 2. [JN, GF]

Vergiliana… praemia – Wergiliuszowa nagroda; aluzja do wywodzącego się ze zbioru Appendix Vergiliana epyllionu w 414 heksametrach pt. Culex, uważanego w dawnych wiekach za młodzieńczy utwór Wergiliusza (jego autorstwo jest dziś sporne), opowiadający o komarze, który uratował śpiącego pasterza od śmierci – ukąsił go, dzięki czemu pasterz w porę dostrzegł pełznącego ku niemu węża. Publius Vergilius Maro, 70-19 p.n.e. – jeden z najwybitniejszych poetów rzymskich. [GF, JN]

nunquam in chartis emoriare meis – zapowiedź unieśmiertelnienia jest zarazem darowaniem życia komarowi. [JN]

Tollis in astra – por: „sublimi feriam sidera vertice” (Hor. Carm. I 1,36). [JN]

Poeta wykorzystuje wieloznaczność łac. słowa candidus: sławny (w odniesieniu do Aulusa) i szczery, jasny (w odniesieniu do jego słów). [JN]

Franciszek Masłowski (Franciscus Maslovius) – przyjaciel Jana Kochanowskiego, towarzysz jego studiów. Zmarł w Padwie. [JN]

Poeta wykorzystuje znany topos: obraz nie jest w stanie oddać charakteru. Topos ten jest często podnoszony w renesansowych traktatach poświęconych poezji, która w przeciwieństwie do malarstwa jest w stanie oddać charakter, cnoty i talent człowieka. Por. A. Minturno, De poeta libri VI. [JN]

Andrzej Dudycz (Andreas Duditius, 1533–1589) – węgierski humanista i dyplomata, przyjaciel ze studiów Jana Kochanowskiego. Dyplomata cesarski, od 1565 na służbie Zygmunta Augusta. Biskup Pecsu, zrezygnował z godności po przejściu na luteranizm. Por. Koch. Foric. 26. [JN]

Kochanowski i Dudycz, którzy poznali się w czasie pobytu w Padwie, spotkali się zatem ponownie w Polsce. [JN]

gelido … ab axe – mroźny biegun symbolizuje północ. Według wyobrażeń ludzi XVI w. Polska znajdowała się na dalekiej, mroźnej północy. [JN]

Raptor Pelasgae virginis – Boreasz, wiatr wiejący z północy, zakochał się i porwał królewnę ateńską Orejtyję, por. Ov. Met. VI. 675–718. Pelazgijski, od Pelasgosa, herosa eponima mitycznego ludu Pelazgów zamieszkującego Arkadię i Peloponez, tu w znaczeniu „grecki”. [JN]

Tantal został skazany na wieczne męki w Tartarze (łac. Orcus) za podanie zaproszonym na ucztę bogom potrawy z ciała swojego syna. Mimo że stał w wodzie po szyję i tuż pod jabłonią, nie mógł zaczerpnąć uciekającej przed nim wody ani dosięgnąć wiszących nad jego głową owoców; por. Ov. Met. IV 456. [JN]

Ulyssem … ex orbe remoto – kiedy Ulisses (Odyseusz) powracał po wojnie trojańskiej do Itaki w jego pałacu zadomowili się zalotnicy starający się o rękę jego żony, Penelopy; Ulisses pozabijał ich po swoim powrocie przy pomocy łuku (stąd niżej arcu patrio). (JN, GF]

Kochanowski nawiązuje do sporów o majątek po ojcu, Piotrze Kochanowskim. Utwór mógł zatem powstać w 1566 roku, kiedy Kochanowski wrócił do kraju po śmierci matki w celu ostatecznego uregulowania spraw majątkowych. Dudycz był w tym czasie w Polsce. [JN]

vates Musis sacer – poeta jako święty wieszcz muz. [JN]

Tuos … aemuler sales – Kochanowski zaznacza, że jego epigramat jest odpowiedzią na podobny (nieznany dziś) wierszyk Dudycza. [JN]

Dulcique amore saucium – koncept słodkiej rany miłosnej wywodzi się z poezji petrarkistycznej. [JN]

sens: wiersz poprzedza przybycie samego poety. Utwór był zapewne dołączony do listu Kochanowskiego do Andrzeja Dudycza. [JN]

Nam coenare domi … verba sones – dwa ostatnie wersy to gra słów: absurdalne jest pisanie we własnym domu foricoeniów (dosłownie: utworów tworzonych w czasie ucztowania poza domem). Por. Koch. Foric.  1,1-3. [JN]

Lesbia – imię zapożyczone z poezji Katullusa. Utwór jest rozwinięciem motywu wiernego kochanka z pieśni 87 tego poety. Por. też Koch. Pieśni I 23. [JN]

Lesbia, amata mihi es – por. „quantum a me Lesbia amata meast” (Catull. 87); motyw z Katullusa (Catull. 72): „dilexi tum te non tantum ut vulgus amicam, / sed pater ut gnatos diligit et generos”. Cały ten epigram wydaje się być zresztą kompilacją motywów z Catull. 72 i 87. [GF, JN]

lachrymarumque hymbre perhenni – lachrymarumque imbre perenni – i wiecznym deszczem łez. Przydechy użyte dla stworzenia onomatopei. [JN]

Dokładna parafraza epigramu Antypatra z Sydonu (AP VII 353). Utwór chętnie parafrazowany w poezji nowołacińskiej, np. R. Cunichii e Societate Iesu Anthologica sive Epigrammata Anthologiae Graecorum selecta, latinis versibus reddita, Venetiis 1784):

Antipatri Sidonii Tumulus Maronidis

Haec vetulae sunt busta Maronidis; inque sepulcri

Fronte calyx lato sculptus inest lapidi.

Quippe fuit mulier vinosa et garrula, garrit

Nunc etiam quiddam mortua sub tumulo.

Et queritur non quod natos aut liquerit orbos,

Natorum aut patrem re miserum in tenui,

Sed quod Baccho aptus tam magna mole, meraeo

Non plenus Baccho stet super ossa calyx.

Polską parafrazą tego utworu jest fraszka Nagrobek opiłej babie, por. Koch. Fraszki [GF, JN]

Naevolus – imię zaczerpnięte z poezji rzym.; por. np. Juv. 9 i Mart. (II 46). [JN]

foricoenia … domicoenia – por. Koch. Foric. 1,1-3; 64. [JN]

George Buchanan (1506–1582) – szkocki humanista, poeta i historyk. Europejską sławę przyniosła mu m.in. tragedia Jephte spolszczona przez Jana Zawickiego i horacjańska parafraza Psałterza. Kochanowski wzorował się na niej, tworząc swój Psałterz Dawidów. [JN]

Solymaei – Jerozolimy (nazwa łac. Ierusalem przekształcona ze względów rytmicznych; zabieg taki często był stosowany w poezji nowołacińskiej, np. Sigismundus > Sismundus u poetów z czasów Zygmunta Starego). [JN]

Solymaei carmina regis – pieśni króla jerozolimskiego – chodzi o Psałterz wg tradycji napisany przez króla Dawida. Kochanowski bardzo wysoko cenił parafrazę Buchanana, przejmując szereg jego rozwiązań w swojej własnej adaptacji tej księgi biblijnej. [JN]

fila canora lyrae – por.: „fila canora lyrae” (Claud. De raptu Proserpinae, Praefatio, 14). [JN]

certamen dulce Lyaei – Lyaeus – z gr. Lyaíos (Wyzwoliciel), epitet Dionizosa, występujący m.in. w poezji Anakreonta (por. Koch. Foric. 69,3). Peryfraza Kochanowskiego oznacza pijatykę. [GF]

ingratae … puellae – niewdzięczna dziewczyna jest częstym tematem elegików rzymskich, gł. Tibullusa. [JN]

mel … fel – wyrażenie przysłowiowe, por.: „mel  huius, fel meum” (Plaut. Poen. 394). [JN]

Petrarcham … Dantem – zarówno Francesco Petrarca (1304–1374), jak i Dante Alighieri (1265–1314) słynęli w czasach Kochanowskiego jako najwięksi poeci włoscy, których często zestawiano ze sobą. Koncept Kochanowskiego polega na wykorzystaniu podwójnego znaczenia imienia Dantego. Prostytutka Philenis (Filenida) woli Dantem – Dantego albo dającego (łac. imiesłów dans – dający). Por. Koch. Foric. 6 i 7. [JN]

Bacchus – rzymskie imię Dionizosa, boga wina. Tu symbol radości płynącej z kielicha. [JN]

Dione – przydomek bogini miłości Wenus. Tu jest ona symbolem miłości. [JN]

volucer … Amor – bóg miłości, syn Wenery. Tradycyjnie wyposażony był w skrzydła. [JN]

Ostatni wers jest ciągiem elizji, które powodują zlewanie się słów i ich znaczeń:

LÓNGALIM- ÉTHERÍ - NÓNEA-VÍSA-MIHÍS. [JN]

Dąbrovitiam – Dąbrowica – wieś na Lubelszczyźnie, gdzie znajdował się renesansowy dwór Firlejów. [JN]

Firleos – Firlejowie byli jednym z ważniejszych magnackich rodów małopolskich. Kochanowski został dworzaninem Mikołaja Firleja niedługo po swoim powrocie z Padwy w 1559 r. Również w późniejszym okresie poeta utrzymywał przyjacielskie relacje z Firlejami, których rezydencje w Janowcu i Dąbrowica leżały blisko Czarnolasu. Por. Koch. Foric. 36 i 76. [JN]

Erazm Kroczewski (zm. 1571) – kuchmistrz wielki koronny; por. Koch. Fraszki III 48. [JN]

atra / Nocte – por.: „nec sidus atra nocte amicum adpareat” (Hor. Epod. 9,10). [JN]

volucris pes patefecit equi – skrzydlaty koń, Pegaz, uderzył kopytem w skałę Helikonu i z tego miejsca wypłynęło czczone przez starożytnych Greków źródło Hippokrene; por. Ov. Met. 5,256-265. [JN]

summo Helicone – Helikon jest masywem górskim w Beocji, siedzibą muz. [JN]

Piotr Rojzjusz (Pedro Ruiz de Moros, ok. 1505-1570), pochodzący z Aragonii prawnik (doktor obojga praw, stąd jego określenie: Doktor Hiszpan), dworzanin Zygmunta Augusta i przyjaciel Kochanowskiego. Podstawą konstrukcji tego epigramatu jest enumeracja i distributio. Kochanowski poświęcił Rojzjuszowi znaną fraszkę o Doktorze Hiszpanie (Koch. Fraszki I 79) i foricenium 33. [JN]

Cererem – rzymska bogini rolnictwa. [JN]

Lyaeo – rzymski bóg wina, Bachus (por. Koch. Foric. 69,3), nazwany tu Lyaeus. Jego atrybutem w renesansowej ikonografii były kiście winogron. [JN]

Chloris – nimfa, grecka bogini kwiatów. [JN]

Mikołaj Firlej (zm. 1601), referendarz koronny, kasztelan biecki, humanista; wykazywał duże zainteresowania naukowe. Prawdopodobnie jemu Kochanowski zadedykował Elegię IV 3 i foricenium 36. [JN]

Wenus – rzym. bogini miłości (gr. Afrodyta). Naśladowanie anonimowego epigramu z Antologii Palatyńskiej (AP IX 606) – pierwszej z trzydziestu pięciu kilkuwierszowych inskrypcji pod alegorycznymi obrazami znajdującymi się w łaźniach. [GF]

Cytera jest przydomkiem Wenery. [JN]

Mars – rzymski bóg wojny (gr. Ares) był kochankiem Wenery. Jej mąż, bóg Wulkan, pojmał obydwoje w sieć w czasie miłosnej schadzki. [JN]

Minervae – rzym. bogini mądrości (gr. Atena) była dziewicą. Za podglądanie jej w czasie kąpieli oślepiła Tejrezjasza. [JN]

de volucris fontis equi – Hippokrene, źródło na Helikonie, siedzibie muz, wskutek uderzenia kopytem Pegaza. Uchodziło za źródło natchnienia poetyckiego. Por. Koch. Foric. 74,4. [JN]

Prop. El. I 7, 19-20: et frustra cupies mollem componere versum / nec tibi subiciet carmina serus amor. [FC]

Stanisław Fogelweder (1525–1603) – humanista, sekretarz Zygmunta Augusta, przyjaciel Kochanowskiego, proboszcz miechowski i kanonik krakowski. Zachował się list Kochanowskiego do Fogelwedera z 1571 roku. [JN]

Stancesilae – imię przetworzone – Stancesilaus – ze względów metrycznych (zabieg często stosowany w poezji nowołacińskiej). [JN]

mortem atram – por. „Styks niewesoła”, Koch. Pieśni II 24,6. [JN]

Pieris – Pierydy – muzy. [JN]

Parcis – Parki, w mitologii rzymskiej trzy siostry odpowiedzialne za koleje ludzkiego losu. Utożsamiano je z greckimi mojrami (Kloto, Lachezis i Atropos), które przędły i przecinały nić życia. [JN]

funere raptum – twórczość literacka ratuje przed śmiercią. Por. Koch. Pieśni II 24. Fraszka być może ma korespondować z następną. Kochanowski wyraża w niej ogólniejsze spojrzenie na życie i śmierć. [JN]

Ianus – Jan Kochanowski. [JN]

sacerdotem Musarum – kapłan muz, czyli poeta. [JN]

Bifidi … galeri – chodzi o dwurożną czapkę, czyli tiarę biskupią. Kochanowski wyraża tu żartobliwy program życiowy: rezygnuje z ubiegania się o godności kościelne i wybiera poezję, czyli stan świecki (być może utwór powstał na pocz. lat 70., kiedy Kochanowski zdecydował się na powrót do Czarnolasu). [JN]

Sophiae addictus studiis – Sophia – Mądrość i zarazem imię kobiece. Może tu się kryć dwuznaczność – kapłan muz i czciciel Mądrości, może oznaczać zarazem miłośnika uczonych kobiet, a „oddanego studiowaniu Zofii” (cokolwiek owo „studiowanie” znaczy); przy tych zainteresowaniach Kochanowskiego kariera kościelna jest niemożliwa. [JN]

Por. epitafium końskie w Antologii Palatyńskiej (Anth. Pal. VII. 208), autorstwa Anyte z Tegei. Naganie konia poświęcił Kochanowski odę 11 (Koch. Lyr. 11). [GF, JN]

Piotr Myszkowski (ok. 1510–1591) – biskup krakowski, podkanclerzy koronny, humanista, absolwent uniwersytetu padewskiego. Przyjaciel i mecenas Kochanowskiemu, który zadedykował mu m.in. Psałterz Dawidów, pieśń II 24 i foricenium 1. [JN]

nulla unquam aboleverit aetas – motyw unieśmiertelniania poprzez poezję Kochanowski przejął gł. z poezji Horacego, por.: „nec Stygia cohibebor unda” (Hor. Carm. II 20,8). [JN]

Parafraza epigramu Antypatra z Sydonu (II w. p.n.e.) bądź jego imiennika z Tessaloniki (I w. p.n.e.) – obydwaj poeci są autorami wielu epigramu z tzw. Wieńca Meleagra w Antologii Palatyńskiej (AP VI 291). Por. Koch. Foric. 66 i 70. Kolejny z mizogynicznych fraszek o prostytutkach i pijaczkach. Temat zaczerpnięty z Antologii palatyńskiej. [GF, JN]

Drewniany most w Warszawie został zbudowany z polecenia Zygmunta Augusta w 1568 roku. Budowę dokończyła siostra króla, Anna Jagiellonka, w 1573 roku. Por. Koch. Fraszki II 106, 107, 108 (Na most warszewski). [JN]

Scytham… Thraca – Scytowie i Trakowie w starożytności zamieszkiwali tereny wokół Morza Czarnego. Kochanowski czyni aluzję do obiegowej opinii, że Polska (Sarmacja) nigdy nie zostali przez nich podbita. Istotna jest także antyczno-współczesna metonimia: Scytha to Tatar (zob. El. I 1, I 3 albo I 5 – „Aversoque Scythes plus metuendus equo”), zaś Thrax – może oznaczać Turka. Por.: „Nulla unquam gens tam fuit barbara, tam ab humanitate omni aliena, apud quam coniugii nomen non sanctum, non uenerandum sit habitum. Hoc Thrax, hoc Sarmata, hoc Indus, hoc Graecus, hos Latinus, hoc uel extremus orbis Anglus, aut si qui sint his quoque semotiores, religiosum habuit” (Erazm z Rotterdamu De laude matrimonii). [GF, JN]

Wojciech Łaski (1533–1597), wojewoda sieradzki. Wsławił się zwycięstwem nad Tatarami pod Oczakowem w 1568 roku. [JN]

Dokładna parafraza epigramu Teodoridasa z Syrakuz (2 poł. III w. p.n.e.) znanego z Antologii Palatyńskiej (AP VII 282). [GF]

Nautae sum tumulus – jeden z cyklu nagrobków poświęconych żeglarzowi (por. Koch. Foric. 90 i 118). Kolejna dokładna parafraza epigramu z Antologii Palatyńskiej (AP VII 267), autorstwa Posidipposa z Pelli (koniec III w. p.n.e.). [GF, JN]

Phoebus – Febus, Fojbos – Apollo, gr. bóg piękna, życia, światła i sztuk pięknych, opiekun muz. Brat Artemidy (Diany). [JN]

offendisset Phoebum Priameia virgo – córka Priama, Kasandra, mająca zdolność przepowiadania przyszłości. Obraziła Apollina odrzucając jego miłość. Bóg sprawił, że od tego momentu nikt nie wierzył jej wróżbom. [JN]

Łukasz Górnicki (1527–1603), pisarz i tłumacz, sekretarz i bibliotekarz królewski, absolwent uniwersytetu padewskiego i przyjaciel Jana Kochanowskiego. Autor Dworzanina polskiego (1566), adaptacji włoskiego dialogu Baltasara Castiglionego Il cortegiano. [JN]

Charites – Charyty (rzym. Gracje) – boginie wdzięku, piękna, radości, opiekunki młodzieży i zabawy. [JN]

Niceta – gr. imię Niketa, łac. Victor – zwycięzca. [JN]

nautam – kolejny inspirowany Antologią Palatyńską nagrobek poświęcony żeglarzowi (por. Koch. Foric. 87 i 118). [JN]

Andrzej Trzecieski młodszy (ok. 1525–1584) – humanista, sekretarz królewski, poeta, działacz reformacyjny, absolwent uniwersytetu w Wittemberdze. Autor poezji łacińskich. Opracowywał polskie psalmy i pisał pieśni do kancjonałów kalwińskich. Przyjaciel Jana Kochanowskiego. [JN]

curta supellex – por. „tecum habita: noris quam sit tibi curta supellex” (Pers. IV 52). [GF]

garrula hirundo – por. „garrula … hirundo” (Verg. G. 4,306–307). [JN]

rozwiązanie zagadki: epistula, czyli list. [JN]

rozwiązanie zagadki: ventus, czyli wiatr. [JN]

rozwiązanie zagadki: fumus, czyli dym. [JN]

rozwiązanie zagadki: piscis, czyli ryba. [JN]

rozwiązanie zagadki: Deus, czyli Bóg. [JN]

Filip Padniewski (1510–1572) – podkanclerzy koronny, biskup krakowski, humanista, absolwent uniwersytetu padewskiego, mecenas. Zatrudniał Kochanowskiego jako sekretarza po jego powrocie z Padwy. Por. Koch. El III 5 i Foric 38. [JN]

mausolea – Filip Padniewski wzniósł dla siebie przy Katedrze Wawelskiej kaplicę grobową. Mauzoleum nawiązujące do renesansowych kaplic włoskich, zaprojektował wybitny rzeźbiarz polski Jan Michałowicz z Urzędowa (ok. 1525/30–ok. 1583), który jest też autorem marmurowego nagrobka biskupa. [JN]

vive tibi – por. Ov. Tr. III 4,4: „vive tibi et longe nomina magna fuge”. [GF]

Wiersz jest epigramatem umieszczonym pod herbem i nawiązuje do odmiany epigramatu zwanej stemmatem, czyli wiersza na herb. Tu chodzi o herb Królestwa Polskiego. Utwór powstał w 1574 roku przed przyjazdem do Polski nowoobranego króla, Henryka Walezego (1551–1589). Z okazji jego przybycia Kochanowski napisał kilka innych utworów (por. Koch. Lyr. 1 i For. 101). [JN]

augurii mater – starożytni Rzymianie wróżyli przyszłość z lotu orła. [JN]

mater – w języku łacińskim orzeł jest rodzaju żeńskiego. [JN]

volucrum regina vagarum – orzeł od czasów starożytnych uchodził za władcę ptaków. Kochanowski używa na ich określenie kunsztownej peryfrazy: volucres vagi – skrzydlaci wędrownicy, przekształcając typowe określenie ptaków: volucres bestiales. [JN]

Corde … tuo … spondent lilia – Lilie były herbem dynastii Valois (Walezjuszy), z której wywodził się przybywający do Polski nowy monarcha. W przedstawieniach heraldycznych herb rodowy władcy był umieszczany na piersi Orła. [JN]

Sarmatiam – od XV w. Polska była określana mianem Sarmacji. Według szesnastowiecznych historyków (Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Aleksandera Gwagnina, Stanisława Sokołowskiego i in.) Polacy wywodzili się od starożytnego ludu Sarmatów zamieszkujących stepy czarnomorskie. [JN]

Henryk Walezy (1551–1589), król Polski i wielki książę litewski; kilka miesięcy po przyjeździe do Polski potajemnie zbiegł do Francji, aby objąć tron po zmarłym bracie. [JN]

venientem – uroczysty wjazd do stolicy królestwa odbył się 21 lutego 1574 roku. [JN]

Dum plebs, dum patres, dum tibi plaudit eques – orszak królewski liczył 1200 osób. Wjazdowi przyglądało się kilkadziesiąt tysięcy osób. [JN]

mille oculis – chodzi o gwiazdy. [JN]

Piotr Kostka (1533–1595) – kanonik krakowski i warmiński, biskup chełmiński, humanista, absolwent Sorbony i uniwersytetu w Lowanium, sekretarz królewski. Przyjaciel Kochanowskiego. Utwór powstał prawdopodobnie na wieść o nominacji Kostki na biskupstwo chełmińskie. [JN]

Dum sinis affari … episcopus – Piotr Kostka został nominowany biskupem chełmińskim 4 czerwca 1574, więc utwór musiał powstać niedługo później, ale jeszcze przed ingresem. [JN]

Ebria amore sui … Thaleia – Talia (gr. „kwitnąca” lub „bogata”) – jedna z Charyt (Gracji) bogiń wdzięku, piękna, radości. Tu: peryfrastyczne określenie poezji Kochanowskigo. [JN]

Praxiteles Ioivis extuderit simulacrum – Praksyteles (IV w. p.n.e.) – sławny grecki rzeźbiarz. Nieznany jest żaden posąg Jowisza jego autorstwa. Kochanowski nawiązuje tu być może do zniekształconej opowieści Pliniusza starszego. Do posągu Afrodyty z Knidos Praksytelesowi pozowała piękna kurtyzana Fryne. Rzeźbiarz miał się tłumaczyć przed obywatelami Kos, oburzonymi nagością bogini, że tak piękne ciało nie może być obrazą bogów, gdyż samo zostało przez nich stworzone. [JN]

Jan Firlej (1521–1574) – wojewoda krakowski, marszałek wielki koronny, absolwent uniwersytetu w Padwie. W młodości Kochanowski był jego sekretarzem. Być może adresad elegii IV 3. [JN]

Dulces sunt – słodycz ust jest charakterystycznym toposem w poezji petrarkistycznej. Petrarkistyczną proweniencję ma również zastosowanie konceptu i figur, na których opiera się konstrukcja wiersza: enumeratio, sumatio, gradatio, correctio. [JN]

Quam suave suavium est tuum – aliteracja nawiązująca do zabiegów zastosowanych przez w Katullusa Basia (por. Catull. 7). [JN]

Mikołaj Gelazyn (1525–1570) – profesor Akademii Krakowskiej, przyjaciel Kochanowskiego z czasów padewskich. [JN]

bis … vir es – gra słów: jesteś podwójnym mężem/ojcem i zarazem jesteś mężczyzną w dwójnasób. [JN]

Stanisław Grzepski (1524–1570) – matematyk, grecysta i latynista, profesor Akademii Krakowskiej. Wydał Geometrię, to jest miernicką naukę… napisaną z greckich i łacińskich ksiąg (1566). Przyjaźnił się z Kochanowskim, z którym przebywał w Królewcu. W 1552 roku poeta podarował Grzepskiemu egzemplarz tragedii, do którego wpisał łaciński epigramat dedykacyjny. [JN]

Graecum te … Latinum – nawiązanie do działalności dydaktycznej i naukowej Grzepskiego w Akademii Krakowskiej. [JN]

Sarmata – Polak. Według szesnastowiecznych historyków (Macieja z Miechowa, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Aleksandera Gwagnina, Stanisława Sokołowskiego i in.) Polacy wywodzili się od starożytnego ludu Sarmatów zamieszkujących stepy czarnomorskie. [JN]

Graii … Ausoniique – Grecy i Rzymianie. Być może nawiązanie do legendy o siedmiu miastach toczących spór o to, które jest ojczyzną Homera. [JN]

Dokładne naśladowanie epigramu Filipa z Tessaloniki (I w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP IX.575). Kochanowski posłużył się heksametrem daktylicznym, czyli miarą epicką (w foriceniach zwykle stosuje dystych elegijny lub krótsze metra). [GF, JN]

Kolejne naśladowanie epigramu – tym razem anonimowego – z Antologii Palatyńskiej (AP VII 225). [GF]

hoc veluti fanum – w źródłowy epigramie z AP mowa jest o „mogile” (eríon) Laertesa (fanum – czyli „świątynia”, „przybytek” – u Kochanowskiego jest przeinaczeniem – zapewne błędne odczytanie „eríon” jako „heróon”). [GF]

Iuppiter – Jupiter, Jowisz (gr. Zeus), najwyższy z bogów rezydujący na Olimpie, jego atrybutem był piorun. Por. Koch. Foric 113, 7. [JN]

Saturnie – Saturnius – Jowisz był synem Saturna (gr. Kronos). [JN]

Europam ferres – Jupiter pod postacią wołu porwał księżniczkę fenicką Europę. Z ich związku pochodzili Minos, Sarpedon i Radamantys. Por. Ov. Met. II 836. [JN]

condicta … coena – chodzi o nowe znaczenie łacińskiego czasownika condico, nieobecne w tekstach klasycznych. [JN]

Naśladowanie epigramu Marka Argentariusza (I w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP IX 246). [GF]

Pisaea – pizyjska, zatem etruska (od etruskiego miasta Pisae, dzis. Piza). [GF]

Bromius – Bromios – Bachus (gr. Dionizos), bóg wina i latorośli. [JN]

Iovis … Iovii – gra słów osiągnięta dzięki zastosowaniu łacińskiego dopełniacza imion: Iuppiter i Iovius. [JN]

matris Bacchi – Semele, matka Bachusa. Zginęła w wyniku uderzenia pioruna, spuszczonego na nią przez Jowisza. Por. Koch. Foric 111. [JN]

Swobodna przeróbka epigramu Lukiana z Samosat (ok. 123-190 n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP XI.401). Lykophron (gr.), dosł. „o wilczej duszy”, „nieustraszony”.  Foricenium jest przykładem utworu antylekarskiego. [GF]

Multas insignes animas demisit ad Orcum – Kochanowski oddaje tu łacińskim heksametrem jeden z wersów inwokacji otwierającej Homerową Iliadę: „Wiele potężnych dusz bohaterów w podziemia Hadesu strącił” (w. 3, tłum. I. Wieniewski). [GF]

Achilli – Achilles – heros gr., główny bohater Iliady Homera. [JN]

Styga – Styks – podziemna rzeka w królestwie zmarłych, Hadesie, oddzielająca go od świata żywych. [JN]

Stanisław Hozjusz (1504–1579) – kardynał, dyplomata, biskup warmiński, humanista, jeden z przywódców europejskiej kontrreformacji, uczestnik soboru trydenckiego. Zmarł i został pochowany w Rzymie. Epigramat powstał prawdopodobnie w roku jego śmierci. [JN]

Acherusia templa – świątynie znad Acherontu. Acheront – rzeka Smutku, jedna z pięciu rzek opływających Hades, podziemną krainę zmarłych. Por.: „prodiderunt vitare Acherusia templa petentes” (Lucr De rerum natura 3,86). [JN]

Stygio – Styks – podziemna rzeka w królestwie zmarłych, Hadesie, oddzielająca go od świata żywych. [JN]

pietas …fidesque … relligionis Amor – wymienione tu cnoty odzwierciedlają służbę Hozjusza dla Kościoła katolickiego i zaangażowanie w jego odnowę. [JN]

Divini … eloquii – Hozjusz słynął jako kaznodzieja. [JN]

scripta – Hozjusz był ceniony jako pisarz łaciński. Pozostawił po sobie poezje, ponadto liczne dzieła teologiczne i polemiczne, m.in. Confessio fidei catholicae christiana (1553) i De expresso Dei verbo libellus (1558). [JN]

Pierwsza z sentencji z Epikurowych „Kyriai doksai” – dołączył je do swej biografii filozofa Diogenes Laertios. Epikur (341–270 p.n.e.) – filozof grecki, twórca epikureizmu. [GF, JN)

Naśladowanie epigramu Juliana z Egiptu (VI w. n.e.) z Antologii Palatyńskiej (AP VII 582). Imię podobne do tytułowego Pynthagorasa (Pnytagoras) pojawia się w innym nagrobku „żeglarskim” w Antologii, autorstwa Marka Argentariusza (I w. n.e. AP VII 374). [GF)

Ne maris accuses aequora – jeden z cyklu nagrobków poświęconych żeglarzowi (por. Koch. Foric. 87 i 90). (JN)

Utwór jest prozopopeją pomnika nagrobnego w kształcie kolumny. Kolumna ma być nagrobkiem córek Kochanowskiego Urszuli i Hanny (por. Koch. Treny). Utwór powstał zatem po roku 1579. (JN)

Niobe – w mitologii gr. królowa Teb. Pyszniła się, że ma więcej dzieci niż Latona, matka Artemidy i Apollona, za co obrażeni bogowie pozabijali jej dzieci z łuków. Widząc to, Niobe zamieniła się w kamień. Por. „Nie dziwuję się Nijobe, że na martwe ciała / Swoich namilszych dziatek patrząc skamieniała.” (Koch. Treny 4, 17–18). (JN)

sensus expers omnisque doloris / Nescia – por. „Żałości, co mi czynisz? Owa już oboje / Mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?” (Koch. Treny 11, 15–16). (JN)

Według Mieczysława Hartleba Kochanowski nawiązkuje do Trionfo del Tempo Petrarki (w. 110 i n.). Zdaniem Janusza Pelca jest tu tylko odbicie Snu Scypiona Cycerona i Pociechy Filozofii Boecjusza (zob. M. Hartleb, Nagrobek Urszulki. Studium o genezie i budowie Trenów Jana Kochanowskiego, Kraków 1927, s. 54–55; J. Pelc, przypis do foricenium 120, w: J. Kochanowski, Treny, oprac. J. Pelc, Wrocław 1997, s. 99). (JN)

Nawiązanie do wanitatywnej inskrypcji zamieszczanej na nagrobkach: „hodie mihi, cras tibi” – dziś mnie, jutro tobie. (JN)

Cesarz Maksymilian II Habsburg (1527-1576) był w 1575 roku kontrkandydatem Stefana Batorego do tronu polskiego. (JN)

regale … gestat diadema Bathorreus – koronacja Stefana Batorego na Wawelu odbyła się 1 maja 1576 roku. (JN)

cessator – Kochanowski wyrzuca cesarzowi opieszałość w działaniu, co zadecydowało o przekreśleniu jego szans na koronę polską. Cesar … cessator – gra słów: cesarz i człowiek gnuśny. (JN)

unus homo … restituit rem – Fabiusz Maximus (ok. 280–203 p.n.e.) rzymski konsul i dyktator w czasie II wojny punickiej unikając walnej bitwy z Kartagińczykami doprowadził do zwycięstwa Rzymian. Jego taktyka przyniosła mu przydomek Cunctator. Kochanowski wykorzystuje rzeczowniki pospolite do zbudowania peryfrazy: „cunctando restituit rem” (= Cunctator salvit rem publicam). (JN)

Andrzej Patrycy Nidecki (1522–1587) – humanista, filolog, sekretarz królewski, biskup wendeński, absolwent uniwersytetu padewskiego, doktor obojga praw. Wydawał m.in. pisma Cycerona. Bliski przyjaciel Jana Kochanowskiego, który poświęcił mu szereg utworów, m.in. El III 14; For 10; Fraszki 34; 47; 53. (JN)

Catullianam … Fabullo – Por.: „Cenabis bene, mi Fabulle, apud me” (Catull. 13,1). [GF)